صنعت و آلاينده‌هاي زیست محیطی

سید محمد حیدری

سید محمد حیدری"( سوره هود آيه 61) «هوانشاكم من الارض و استعمركم فيها» خداوند شما را از زمين خلق كرد و شما را مأمور آباداني آن نمود»

نگراني‌هاي بشر در زمينه محيط زيست در ابعاد ملي ، منطقه‌اي و جهاني هنگامي مشهود گرديد كه با توسعه صنعتي و استفاده از منابع معدود تجديد پذير و غير قابل تجديد پذير كره زمين رو به فزوني نهاد. توسعه، از يك سو با صنعت و تكنولوژي و از سوئي ديگر با تخريب آلودگي‌هاي محيط زيست ارتباطي ارگانيك دارد. امروزه ديگر حتي از ديدگاه دوستداران و متخصصين محيط زيست نمي‌توان متوقع بود كه همراه با توسعه صنعتي كه از ملزومات پيشرفت و رونق اقتصادي بشر است محيط زيست دست نخورده و بكر باقي بماند زيرا كه رشد شديد جمعيت نيازها و ملزوماتي را خواستار است كه از طريق اينگونه فعاليت‌ها پاسخگو مي‌باشد.

مديريت محيط زيست نيز بدنبال چنين امر محالي نيست ليكن تقليل آلودگي‌ها و كاهش اثرات تخريبي آن در حدي معقول و در روند توسعه پايدار به همراه استفاده از تكنولوژي‌هاي متعادل و منطبق با وضعيت فيزيكي جامعه جهت حفظ و تضمين سلامت، رشد و بقاي حال و آينده موجودات زنده و همچنين بستر حياتشان مد نظر مي‌باشد. اين امر مهم از طرق مختلف مديريت صحيح، آموزش و تحقيقات محيط زيست ، اعمال ارزيابي زيست محيطي قبل و بعد از اجراي هر گونه پروژه عمرانی (به ويژه پروژه صنعتي و معدني)، تصويب قوانين و لوايح لازم جهت پيشگيري و بالاخره كاربرد وسايل مورد لزوم و نظارت و پايش بموقع و صحيح ممكن مي‌گردد. چنانچه همزمان با صنعتي شدن يك جامعه به امر مهمي چون محيط زيست توجه نشود ، نه تنها توسعه اقتصادي حاصلي نخواهد آمد، بلكه گرفتاري‌هاي زيادي به بار مي‌آيد كه گاهي منافع حاصله از يك فعاليت صنعتي براي جامعه، در دراز مدت كلاً در راه جبران خسارت وارده از آن منافع صرف خواهد گرديد.

در بسياري از موارد با كاربرد تكنولوژي سازگار، هم محيط زيست محافظت مي‌گردد و هم با استفاده از پسماندهاي باقيمانده از يك فعاليت صنعتي ديگر ، نه تنها از به هدر رفتن منابع طبيعي و انساني تا حدود زيادي جلوگيري مي‌شود بلكه با حفظ منابع تجديد ناپذير يك كشور به همراه حفاظت محيط زيست به بودجه اقتصادي جامعه نيز كمك شاياني خواهد شد. بدون شك ، توسعه و تحولات صنعتي امكانات رفاهي بسياري را در اختيار جوامع انساني قرار داده است ليكن مشكلات زيست محيطي متفاوتي را نيز به موازات آن ممكن است براي جوامع فرآهم آورد. اين مشكلات گاهاً ناشي از خود تكنولوژي نبوده ، بلكه بدنبال عدم توجه به نتايج جانبي و كاربرد نادرست تكنولوژي و بالاخره عدم توجه به مقررات و ضوابط حاكم ايجاد مي‌شود. امروزه با بروز انواع بحران‌هاي زيست محيطي مانند تغييرات آب و هوا، تخريب لايه اوزن ، نابودي جنگل‌ها و فرسايش خاك كه ارتباط مستقيمي با سياست‌ها و روند توسعه كشور دارد، تدوين چارچوب قانوني و كنترلي جهت دستيابي به حفاظت از اين منابع و حفظ حقوق نسل‌هاي آينده يك ضرورت است بايد توجه كرد كه در واقع بدون داشتن محيط زيست سالم، حقوق بنيادين انسان اعم از حقوق مدني ، سياسي ، اقتصادي و اجتماعي محقق نمي‌شود. به همين دليل حق داشتن محيط زيست سالم ، نه تنها جزئي از حق حيات ، بلكه مقذم بر آن نيز هست. بنابراين سازمان صنعت، معدن و تجارت استان و در رأس وزارت متبوع در اقصي نقاط كشور قوانين و مقررات زيست محيطي و آئين‌نامه‌هاي مربوطه را به نحو احسن به اجرا گذاشته ، با همكاري سازمان حفاظت محيط زیست و ديگر دستگاههاي اجرايي ذيربط در پيشبرد اين هدف حداكثر تلاش و همت خود را بكار گرفته و نظارت لازم را معمول مي دارد.

ظرفيت اكو سيستم‌ها براي پذيرش تغييرات در محيط زيست محدود است و اگر چه طبيعت خود داراي توانايي مقابله با تغييرات است ولي امروزه مشخص شده است كه سرعت بازسازي طبيعي در حد تخريب‌ها نبوده و در نتيجه فرآيند تخريب محيط بصورت غير قابل بازگشتي در حال پيشروي است. منظور از آلوده ساختن محيط زيست عبارتست از از پخش يا آميختن مواد خارجي به آب و هوا يا زمين به ميزاني كه كيفيت فيزيكي يا شيميايي يا بيولوژيك آن را بطوري كه زيان‌آور به حیات انسان يا ساير موجودات زنده و يا گياهان و يا آثار و ابنيه باشد تغيير دهد. انواع آلاينده هاي زيست محيطي عبارتند از:

1- آلاينده هاي هوا

هواي پيرامون محيط مخلوطي از گازهاي مختلف است كه قسمت اعظم آنرا گازهاي اكسيژن و نيتروژن‌ تشكيل مي‌دهند هواي سالم و طبيعي به طور تقريبي شامل 78 درصد نيتروژن ، 21 درصد اكسيژن ، 93 صدم درصد آرگون ، 3 صدم درصد گاز كربنيك و مقادير جزئي از ساير گازها است.

هر فرد روزانه نزديك به 22000 بار تنفس مي‌كند و تقريباً به 15 كيلوگرم هوا در روز نياز دارد. و با توجه به اهميت وجود هواي پاك و سالم جهت ادامه حيات انسان و كلاً موجودات زنده بايد نسبت به شناخت و آگاهي از خطرات آلودگي هوا در جهت كاهش و كنترل آن تلاش نمود.

آلودگي هوا عبارتست از حضور مواد نامطلوب در هوا به مقداري كه بتواند اثرات مضر ايجاد كند. به عبارتي هر گاه هر نوع ماده گازي ، بخار، مايع ، جامد ، يا مجموعه تركيبي از آنها كه در هواي آزاد پخش و باعث آلودگي هوا و ايجاد بوهاي نامطبوع نمايد از قبيل دوده ، ذرات معلق ، اكسيدهاي گوگرد ، اكسيدهاي ازت ، مونو اكسيد كربن ، اكسيد كنندها ، هيدرو كربنها، اسيدها ، آمونيك و غير گفته شود كه هوا آلوده است و اين آلودگي هوا مي‌تواند مضر به حال انسان ، حيوان ، گياه و آبنيه باشد.

منابع آلودگي هوا به دو دسته منابع طبيعي و مصنوعي تقسيم مي‌شوند.منابع طبيعي شامل آلودگي‌هاي ناشي از طوفان‌هاي شن ، آتش سوزي ، فوران آتشفشان ‌ها ، پخش گرده گياهان و نشت گاز طبيعي كه آلودگي ناشي از آنها يك پديده دائمي است.

آلودگي‌هاي مصنوعي نيز شامل آلودگي‌هاي خانگي، صنعتي و معدنی ، حمل و نقل و كشاورزي است كه سهم مهمي به مراتب بيشتري در آلوده‌سازي هوا دارند. از منابع عمده توليد آلودگي‌هاي مصنوعي مي‌توان به صنايع، وسايل نقليه ، پالايشگاهها ، نيرگاهها، منابع تجاري و خانگي ، زه‌كشي كشاورزي، آزمايشگاه‌ها و بيمارستانها اشاره كرد.

عوامل مؤثر بر بخش آلاينده‌ها مي‌توان به پارامترهاي جوي مانند سرعت و جهت باد، تغيير دما ، رطوبت و پستي و بلندي و ناهمواري‌هاي موجود در زمين اشاره نمود.

اثرات زيان‌آور آلاينده‌هاي هوا باعث سوراخ شدن لايه اوزن و پيامدها و مشكلاتي كه براي حيات نسل بشري ايجاد مي‌نمايد، پديده وارونگي حرارتي كه باعث نگهداري دوده‌ها و گازهاي مختلف در سطح زمين و هواي مجاور آن مي شود و باران‌هاي اسيدي كه موجبات بيماري‌هاي تنفسي ، سرماخوردگي ، آنفولانزا و غيرو تخريب جنگل‌ها و درياچه‌ها و تخريب ابنيه مي‌گردد كه پرداختن به آن در شرح اين مقاله خارج است.

2- آلودگي بوي نامطبوع

يكي از آلودگي‌هاي محيط زیست كه بيشتر منشاء صنعتي دارد آلودگي مربوط به بوهاي نامطبوع است كه ناشي از وجود عناصر خاصي مانند گوگرد و تركيبات مختلف حاصل مي‌َشود. بيشتر تركيبات بدبو سمي هستند و بدليل خطرات آن بايد حفاظت در برابر اين مواد صورت گيرد.

در حال حاضر دوازده نوع از مواد مولد بوهاي نامطبوع تعيين شده كه عبارتند از: آمونياك ، متيل مركاتپان ، سولفید هيدروژن ، سولفيد متيل، دي سولفيد متيل ، تري متيل آمين ، استالدئيد ، استايرن، اسيد پروپيورنيك ، اسيد بوتيريك و ...

3- آلودگي‌هاي صوتي

سر و صدا يك صورت ناخواسته است و اين تعريف عاميانه‌ترين تعريف است. سرو صدا محصول تبديل انرژي يا فرآورده‌اي از انرژي است. آلودگي صوتي عبارتست از پخش و انتشار هر گونه صوت و صدا و ارتعاش بيش از حد مجاز و مقرر در فضاي باز، اثرات زيان‌آور آلودگي صوتي بر انسان شامل كاهش شنوايي ، اثرات باليني ، تأثير بر خواب ، اثرات روحي رواني و اختلال در مكالمه است.

4- آلودگي خاك:

خاك بستري است كه بقاي ميلیون‌ها انسان بدان وابسته است و از ديدگاه جهاني پس از آب و هوا ، خاك سومين جزء عمده محيط زيست تلقي مي‌شود.

آلودگي خاك معمولاً نتيجه عادات غير بهداشتي ، فعاليت‌هاي مختلف كشاورزي و روش‌هاي غلط دفع مواد زائد جامد و يا مايع مي‌باشد. به علاوه ريزش عوامل آلوده كننده هوا در اثر نزولات جوي نيز در ايجاد آلودگي خاك مي‌تواند موثر واقع گردد. و خاك در اثر بي مبالاتي‌هايي به شدت به وسيله مواد شيميايي از جمله فلزات سنگين و فرآوده‌هاي صنعت نفت آلوده شده و از اين طريق وارد زنجيره غذايي ، آب‌هاي سطحي و يا زيرزميني گردیده و وارد بدن انسان مي‌گردد.

در سال‌هاي اخير كاربرد معدودي از تركيبات معدني چون جيوه ، كادميوم، سرب ، آرسينك ، مس، روي، نيكل، منگنز و ...و مصرف بعضي فلزات سنگين در تركيب قارچ كش‌هاي آلي ، علف‌كش‌ها و حشره‌كش‌ها و سوپر فسفات‌ها باعث آلودگي خاك شده است.

يكي ديگر از مواد آلوده كننده خاك پسماندها و مواد زائد مي‌باشد. پسماندها مواد جامع ، مايع (غير فاضلاب) و گاز گفته مي‌شود كه بصورت مستقيم يا غير مستقيم حاصل از فعاليت انسان بوده و از نظر توليد كننده زائد شناخته مي‌شود. پسماندها با توجه به منابع توليد آنها طبقه‌بندي مي‌شوند كه بشرح زير است.

1- پسماندهاي عادي: به كليه پسماندهايي گفته مي‌شود كه بصورت معمول از فعاليت‌هاي روزمره انسان در شهرها، روستاها و خارج از آنها توليد مي‌شود از قبيل زباله‌هاي خانگي و نخاله‌هاي ساختماني

2- پسماندهاي پزشكي (بيمارستاني) : به كليه پسماندهاي عفوني و زيان‌آور ناشي از بيمارستان‌ها و مراكز بهداشتي و درماني و آزمايشگاههاي تشخيص طبي و ساير مراكز مشابه گفته مي‌شود.

3- پسماندهاي صنعتي غیر ویژه : پسماندهاي ناشي از فعاليت هاي صنعتي و معدني و پسماندهاي پالايشگاهي صنايع گاز ، نفت ، پتروشيمي و نيروگاهي و امثال آن گفته مي شود از قبيل براده ها ، سرريزها و لجن هاي صنعتي و انواع ضایعات قابل بازیافت شامل ( نایلون، کارتن، آهن، انواع محصولات پلیمری، براده آهن، تسمه های فلزی و پلی اتیلنی و سایر )

4- پسماندهاي ويژه: به كليه پسماندهايي گفته مي‌شود كه بدليل بالا بودن حداقل يكي از خواص خطرناك از قبيل بيماري‌زايي، سميت ، مسمومیت، قابليت انفجار و اشتعال ، خوردگي و مشابه آن به مراقبت‌هاي ويژه نياز داشته، آن دسته از پسماندهاي پزشكي و بخشي از پسماندهاي عادي ، صنفي، كشاورزي كه نياز به مديريت خاص دارند نیز جزء پسماندهاي ويژه محسوب مي‌شوند.

5- آلودگي آب:

آب از نخستين نيازهاي زندگي و يكي از مفيدترين مواد طبيعت است كه براي زندگي انسان و تمدن او حياتي است امروزه تأمين آب آشاميدني بهداشتي، سالم و رضايت بخش به عنوان يكي از عوامل اصلي در حفظ سلامت و پيشرفت اقتصاد و اجتماعات مطرح است.

آلودگي مي‌تواند از منابع مختلف و راههاي گوناگون وارد آب شود. علت ايجاد آلودگي هر چه باشد آب را هنگامي آلوده مي‌نمايد كه ميزان مواد خارجي موجود در آب به اندازه‌اي باشد كه استفاده از آن سبب بروز اثرات زيان‌آور به راه‌هاي مختلف گردد.

در تقسيم‌بندي كلاسيك آلوده‌كنندهاي آب ، اغلب آلودگي‌هاي فيزيكي و بيولوژيكي و شيميايي مورد بحث قرار مي‌گيرد.

منابع آلوده كننده آبها را با توجه به منشا آلودگي مي‌توان به شرح زير طبقه‌بندي كرد.

1- آلودگي‌هاي ناشي از فاضلاب شهري

2- آلودگي‌هاي ناشي از صنايع

3- آلودگي‌هاي ناشي از كشاورزي

4- آلودگي‌هاي ناشي از نزولات جوي

-- آلوده كننده‌هاي آب به نه دسته طبقه‌بندي مي‌شوند.

1- زباله‌هاي جذب کننده اكسيژن مانند مواد آلي و غيره كه با آزمايشات BOD و COD سنجيده مي‌شوند.

2- عوامل بيماري‌زا (ميكروب‌ها ، باكتري‌ها و .....)

3- مواد غذايي گياهي (فسفر ، نيتروژن و ..........)

4- تركيبات آلي سنتز شده (مواد آلي مصنوعي )

5- نفت (مواد نفتي و چربي)