ابوالقاسم نايبي"كارشناس منابع طبيعي و كارشناس ارشد آبخيزداري"نظر به اینکه در ماههای اخیر شاهد اجرائی شدن طرح سیستم فاضلاب شهری مهریز با همکاری بخش خصوصی می باشیم ؛ بر خود لازم می دانم تا مطالبی را در باب اجرای سیستمهای فاضلاب شهری در اقاليم بياباني و كويري و در شهری مانند مهریز مطرح نمایم. آنچه که در این مبحث دارای اهمیت فوق العاده ای بوده و چه بسا اهمیت آن در مقایسه با اهمیت اجرای طرح فاضلاب شهر مهریز نیز به مراتب حیاتی تر و اساسی تر می نماید ؛ میزان بررسی های زیست محیطی و تأثیرات اکولوژیک اجرای این طرح در بقاء و فناء شهر مهریز است.اجرای طرحهای بزرگی چون فاضلاب شهری مستلزم بررسیهای همه جانبه و ارائه طرح جامع زیست محیطی بوده و اجرای چنین طرحهائی بدون توجه به مطالعات و بررسی تهدیدات و مشکلات زیست محیطی عقیم و ناقص است.طرحی نياز است که در آن کلیه جوانب و تأثیرات اجرای سیستم فاضلاب را بر تک تک اجزاء منابع طبیعی و محیط زیست منطقه و حتی فرامنطقه بررسی نموده و در انتها نیز با نگاهی کاملاً کارشناسی ، دور از جانبداریهای صرف اقتصادی و بعضاً اجتماعی و صدالبته با تلفیقی از بررسیها و توجیهات زیست محیطی و اقتصادی ، امکان یا عدم امکان اجرای این طرح را مشخص نموده و حتی درصورت اجرائی بودن طرح نیز کلیه ملاحظات زیست محیطی را در اجرای این طرح یادآوری و ملحوظ نماید. البته معمولاً در چنین طرحهائی به دست آوردن میزان تأثیرات اقتصادی اجرای آنها به دلیل ملموس بودن و تأثیر مستقیم آنها بر زندگی و چرخه اقتصادی شهروندان کاملاً دست یافتنی و قابل تبلیغ نیز بوده و آنچه که معمولاً در چنین مواردی دست یافتن به آنها شاید سخت تر از توجیهات فنی و اقتصادی اجرای طرح باشد توجیهات زیست محیطی و تأثیرات اجرای طرح برروی منابع طبیعی تجدیدشونده منطقه و بررسی تبعات آن است.مشکلات و مسائلی که چه بسا تعریف و توجیه آنها نیاز به صرف وقت و گذشت زمانی معادل ده ها سال داشته باشد.براین اساس بنده از یک سو به عنوان یک کارشناس جزء در مقوله منابع طبیعی استان و علی الخصوص اکوسیستمهای کویری و بیابانی و از سوی دیگر به عنوان یک شهروند مهریزی که دل و احساسم همیشه با شهر و دیارم بوده و خواهد بود بر خود واجب و فرض ميدانم تا توضیحاتی را پیرامون عواقب اجرای سیستم فاضلاب شهری در شهر مهریز و موقعیتهای مشابه با آن عرض نموده و درخواست نمایم تا کارشناسان صاحبنظر و ذیفن علوم مرتبط با محیط زیست ، منابع طبیعی و آبهای زیرزمینی نيز به عنوان مکمل و متمم این طرح کلیه جوانب و ملاحظات زیست محیطی و اثرات مثبت و منفی اجرای این طرح را بر منابع طبیعی تجدیدشونده شهرستان بررسی و در قالب طرحی ارائه نمایند و در انتها نیز برآیندی از نقاط قوت و مثبت اجرای طرح سیستم فاضلاب شهری مهریز را در برابر نقاط ضعف و منفی آن بررسی نموده و در مخلص مطلب نیز چنانچه برآیند موضوعات مثبت شد اجرای سیستم عملی و در صورت منفی شدن آن اجرای طرح متوقف گردد.

البته باید توجه داشته باشیم که در حال حاضر نیز در هیچ یک از کشورهای دنیا اجرای چنین طرحهای عظیمی بدون رعایت ملاحظات مربوط به اکوسیستم های موجود در منطقه عملی نبوده و تأمین امنیت حیات اکوسیستم های منطقه در اولویت نخست قرار دارد.علی ایحال ذیلاً آن چیزی که در نگاه نخست به اجرای طرح سیستم فاضلاب شهری مهریز و تنها در مقوله بررسيهاي اكولوژيك رخ می نماید را جهت تنویر افکار عموم و جلب توجه بزرگواران مسئول شهرستان یادآور می گردم :

1)  شهر مهریز باغ شهری است که قرنها به عنوان یکی از قطبین ییلاقی استان یزد مطرح بوده و از جایگاه خاصی نیز در استان برخوردار می باشد. وجود باغات بسیار در محلات مختلف اطراف شهر مهریز اعم از مدوار ، بغدادآباد ، مزویرآباد ، مهرپادین ، منگاباد و ...باعث این شهرت مهریز گردیده و بلاشک از بین رفتن این باغات نیز مصادف خواهد شد با فناء شهر مهریز.در گذشته و با وجود سیستمهای فاضلاب بومی و قدیمی در تمامی منازل ، مغازه ها ، مدارس ، رستورانها و ... و استفاده تمامی واحدها از چاههای جذبی در سیستمهای فاضلاب خانگی ، امکان بازگشت قسمت بزرگی از این آبها به چرخه کشاورزی شهر مهریز و یا مناطق پائین دستی که تحت تأثیر شیب هیدرولیکی زمین امکان جمع آوری آبهای زیرزمینی را داشته اند وجود داشته و همین موضوع ساده نیز باعث گردیده تا حجم زیادی از ابهای هدررفته از سیستم فاضلاب منازل مجدداً به این چرخه بازگشته و صرف کشاورزی گردد.اما آیا با قرارگرفتن کل فاصلاب شهر مهریز در سیستم فاضلاب شهری و انتقال آن به بیرون شهر ، دیگر امکان استفاده از این حجم بالای آب در چرخه زراعت و فلاحت شهر مهریز که زندگی و حیات این شهر کویری بسته به همین درختان و باغات آن است وجود خواهد داشت؟

2)  براساس شواهد و قرائن موجود و همچنین پیش بینی های صورت گرفته شده از سوی سازمانها و مجامع  مختلف داخلی و خارجی ؛ سالها و حتی دهه های آتی بدترین دوره های آبی در خاورمیانه و به تبع آن ایران ، ایران مرکزی و مخصوصاً استان یزد است.کاهش محسوس بارندگیها باعث می گردد تا همین میزان آبهای زیرزمینی و حتی سطحی نیز در دسترس ما و کشاورزان نباشد.پس با این آینده تیره و تاری که در انتظار بارندگی و به تبع آن آبهای تحت الارض ماست آیا صحیح است که همین مقدار آبی را هم که می توانیم از طریق چاههای جذبی به چرخه طبیعت باز گردانیم از دسترس خود خارج کنیم؟ در آینده و با طولانی تر شدن دوره های خشکسالی در این منطقه قطعاً عدم بازگشت آبهای ناشی از فاضلاب شهری به چرخه آبی اثرات شدیدتر و خطرناکتری را برای حیات شهرستان در بر خواهد داشت. 

3) وجود مولکولهای آب در میان خلل و فرج خاک باعث می گردد تا قدرت و توانائی خاک در تحمل بار ناشی از وزن خاک و احداث ساختمانهای سطح زمین افزایش یافته و به بیانی دیگر جلوی فرونشست سازه ها و ساختمانها را در دل زمین می گیرد.درحال حاضر و با وجود چاههای جذبی در سیستم فاضلاب بومی شهر مهریز و نفوذ این آبها در داخل فضاهای خالی خاک امکان و پتانسیل فوق الذکر نیز کماکان در خاکها وجود دارد. اما با انتقال آب فاضلاب شهری به داخل لوله ها و جلوگیری از نفوذ انها به داخل خاک زیرین و طبقات پائینی زمین این پتانسیل خاک به سرعت از دست رفته و با فرونشست خاک مواجه خواهیم بود که نتیجه آن نیز فرونشست زمین ، ترک برداشتن زمین(شق زمین) ، فرونشست ساختمانها ، ترک برداشت دیوارها و سقفها و نتیجتاً تخریب ساختمانها خواهد بود.نمونه بارز چنین اتفاقی را می توان در دشت کبوترآهنگ استان همدان مشاهده نمود که خالی شدن سفره های آب زیرزمینی باعث گردیده تا در این دشت و براثر فرونشست زمین چاله هائی با قطر ده ها و حتی صدها متر ایجاد گردد و حتی در کنار گوش خودمان و در دشت بهادران و گردکوه شهرستان مهریز نیز برداشت غیرمجاز و غیراصولی آب سفره های زیرزمینی باعث این اتفاق گردیده که براثر خالی شدن خاکهای تحت الارضی از مولکولهای آب نشست ساختمانها و شکسته شدن سقف و دیوارها را در برداشته است.

4)  در حال حاضر و در مناطقی از شهر یزد که دارای فاضلاب به مراتب بیشتری نسبت به شهر مهریز نیز می باشد به جهت تبخیر بالای 3300 میلیمتر در سال ( در مقابل بارندگی 60 میلیمتر در سال ) هرروزه شاهد شستشوی لوله های انتقال دهنده فاضلاب توسط نیروهای آب و فاضلاب شهری یزد می باشیم تا با این کار جلوی انتقال بو ، تعفن و تکثیر انواع و اقسام حشرات موذی نظیر پشه ، سوسک و جوندگانی چون موش گرفته شود که این موضوع ناشی از گرمای شدید و نهایتاً تبخیر آب و خشکیدگی فاضلاب در این مسیرها می باشد.حال در نظر بگیریم که در مهریز با همین گرما و البته مقادیر آب و فاضلاب به مراتب کمتر در برابر مقدار فاضلاب شهر یزد ما نیز در آینده گرفتار چنین بلاهائی و به مراتب سخت تر از آن خواهیم بود. 

البته ممكن است اين شبهه نيز ايجاد گردد كه اگر اجراي سيستم فاضلاب شهري در مهريز نياز به بررسي بيشتر داشته و چه بسا عمل اشتباهي است پس كشورهائي نظير فرانسه كه قرنها پيش هم فاضلاب شهري داشته اند از همان ابتدا اشتباه كرده اند.در جواب بايد عنوان نمود كه به طور کلی در بسیاری از مناطق دنیا و حتی در بسیاری از نقاط کشورمان ایران نیز تنها راه دفع فاضلابهای شهری استفاده از سیستمهای نوین آن است.در بسیاری از کشورهای اروپائی نیز سطح آب سفره های زیرزمینی آنها به حدی بالاست که امکان حفر چاههای جذبی وجود نداشته و از قرنها پیش نیز چاره ای جز اجرای سیستمهای فاضلاب شهری نداشته اند.در بسیاری از شهرهای شمالی و جنوبی کشورمان نیز به همین دلیل مجبور به اجرای سیستم فاضلاب شهری می باشیم.اما در شهری کویری به مانند مهریز که اهمیت این آبهای زیرزمینی در حد اهمیت حیات ما ساکنین کویر است از دست رفتن آب در هر اکوسیستمی چه زیرزمینی و چه سطحی مصادف خواهد بود با مرگ ما ، مرگ جامعه و تمدن ما.از سوی دیگر موقعیت شهر مهریز به گونه ای است که بافت خاکهای زیرسطحی نيز به دليل درشت دانه بودن امکان حفر چاههائی با جذب بالا را فراهم نموده و این بدان معناست که نه تنها سیستمهای قدیم فاضلاب شهری مشکلی ایجاد نمی نماید بلکه جذب و زهکش بالای این خاکها نیز امکان تصفیه بهتر و بازگشت آب را به چرخه اب کشاورزی مهریز تسهیل می نماید.

در پایان ضمن آرزوی توفیق برای کلیه عزیزان و بزرگوارانی که دلسوزانه برای این دیار متحمل زحمات زیادی شده و  می شوند ؛ درخواست دارم تا این موضوع به گونه ای دقیقتر مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد تا خدای ناکرده در آینده برخی عواقبی که شاید ناشی از عدم بررسیهای زیست محیطی در چنین طرحهائی باشد دامنگیر ما و شهر ما نگردد./.

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا