یزدفردا

الگوهای شهرسازی دو شهر اردکان و میبد:

فرض اصلی این پژوهش بر این اساس است که وجود تفاوت در شیوه و الگوی شهرسازی شهرهای اردکان و میبد از عوامل موثر در تعصاب محلی ساکنان این دو شهر است. برای بررسی این مهم در ابتدا به بررسی الگوی شهرسازی کلی این دو شهر و تفاوتهای آن پرداخته و در ادامه از آنجا که در واقع سه پایه اصلی شهر اسلامی مرکز سیاسی، اقتصادی و مذهبی بوده است(انصاری، 1381: 17)، به بررسی عناصر اقتصادی، اعتقادی و دفاعی شهرهای اردکان و میبد پرداخته شده است.

الگوی شهرسازی اردکان:

اردکان همچون غالب شهرهای مناطق کویری، شهری آب پایه بوده و بر اساس نظام های آبیاری و هیدرولیکی بنا شده است؛ یعنی مبنای ایجاد شهر نه به اعتبار هسته های اقتصادی، نظامی سیاسی و یا مذهبی، بلکه به اعتبار وجود آبهای زیرزمینی بنیان یافته است و هسته اولیه شهر در انتهای شمالی دشت یزد – اردکان را باید وابسته به وجود سفره های گسترده آب زیرزمینی در این منطقه دانست(سرایی و مویدفر، 1387: 67). بطورکلی مراحل گسترش شهر تاریخی اردکان بدین صورت بوده که در ابتدا هسته مرکزی یک قلعه مسکونی بوده و پس از مدتی شکل روستایی به خود می گیرد. در مرحله سوم بر اثر ازدیاد جمعیت و توسعه و گسترش، از حالت روستایی خارج شده و عناصر شاخص شهری به وجود آمد. در مرحله چهارم بافت تاریخی فعلی شکل گرفت. تاریخ دقیق آخرین حصارکشی معلوم نیست اما به احتمال زیاد مرحله چهارم و دیوار دفاعی شهر در اواخر دوره صفویه ایجاد شده است. در واقع بافت تاریخی شهر اردکان در این مرحله تکمیل و بسته شده و بعد از گذر این مرحله شهر در خارج از این محدوده گسترش و توسعه پیدا کرد. بیشترین توسعه خارج از حصار نیز بعد از سال 1338 صورت گرفت(کلانتری خلیل آباد و دیگران، 1389: 52).

اساساً در شهر اردکان آن سلسله مراتب شهرهای اسلامی را که باعث تفکیک اراضی شهر به مناطق کهن دژ، شارستان و ربض شده باشد را نداریم؛ که این امر می تواند دلایل مختلفی داشته باشد(شیبانی، 1381: 76)؛ عده ای معتقدند از آغاز احتمالاً شهر اردکان طرح مشخصی نداشته و هر خانواده بطور پراکنده خانه ای می ساختند اما پس از مدتی با طرحی مشخص برخی از منازل و مکانهای عمومی شهر از میان می رود و طرح بازار و حمام و غیره پیدا می شود(پیری اردکانی، 1385: 34). و یا اینکه در این شهر از ابتدا شخص خاصی بر مردم حکومت نمی کرده و بلکه افرادی بر شهر حکومت می کرده اند و نه یک شخص؛ که باعث بوجود آمدن مقر حکومت و به تبع آن شارستان و ربض در بافت نشده است. دلیل دیگر این مسئله می تواند باشد که به سبب علم و آگاهی و درک بالای حاکم و حاکمان شهر، خود را از توده و عموم مردم جدا نکرده و در کنار آنها زندگی کرده اند. دلیل دیگر می تواند این مسئله باشد که بافت از حالت شکل و ساختار روستایی به شکل و ساختار شهری تبدیل شده که این سلسله مراتب شهری در آن صورت نگرفته است. شاید سادگی ساختار و کم تنوعی بافت را بتوان به بی آلایشی و اتحاد مردمانش نسبت داد(شیبانی، 1381: 76). فضاها و ابنیه شاخص داخل شهر قدیم اردکان شامل موارد زیر می شود:

1-   میدانهای قدیمی که امروزه برخی از این میدانها تخریب شده اند؛

2-   آب انبارها، با وجود این که کاربری خود را تا حدودی از دست داده اند ولی اعتبار گذشته خود را حفظ کرده اند؛

3-   حسینیه ها و تکایا که به علت مذهبی بودن بافت و قرار داشتن در اکثر محلات قدیمی اهمیت زیادی دارند؛

4-   مساجد اعم از مسجد جامع و سایر مساجد بزرگ و کوچک محلات؛

5-   منازل مسکونی متعلق به افراد برجسته و متشخص و منازل مردمان عامی؛

6-   راسته های فرعی باقیمانده از بازارقدیم؛

7-   سایر کاربری ها مثل حمامها و کاروانسراها و مدارس قدیمی موجود در بافت(شیبانی، 1381: 83).

محدوده داخل حصار بافت تاریخی شهر اردکان شامل 12 محله می شده که نظام تفکیک محلات با توجه به نوع فرهنگ، معیشت، طبقه اجتماعی و نیز نظام کالبدی هر محله به لحاظ دسترسی ها سرریز واحدهای مسکونی به معابر صورت گرفته است(کلانتری خلیل آباد و دیگران، 1389: 51). این محلات دوازده گانه عبارت بودند از: میرصالح، قلعه سیف، زیرده، بالاده، چرخاب، امیری، علی بیک، کوشکنو، کملاق، زین الدین، تیران و بازارنو(شیبانی، 1381: 100). هنگامی که ساکنان شهر زیاد شدند و خانه های موجود کفاف نیاز اهالی را نداد، مردم از این حصار تنگ بیرون رفتند و در زمین های مزروعی و کشاورزی خانه ساختند و گاهی بدون توجه به ارزش بافت قدیم شهر، به تخریب اماکن پرداختند و باغ، مزرعه و کارگاه ایجاد کردند(طباطبایی اردکانی، 1381: 17). حرکت رشد فیزیکی شهر اردکان به مثابه دیگر شهرهای تاریخی ایران به طرف بیرون بافت تاریخی و در جهات عمده جنوب و غرب بوده است(هامون، جلد5، 1365: 45-13). به جز محله شریف آباد که از آغاز در خارج از حصار شهر اردکان قرار داشته، سایر محلات شهر به غیر از محلات مذکور در بالا در سالهای معاصر یعنی بعد از سال 1338 شکل گرفته اند.

الگوی شهرسازی میبد:

میبد مجموعه ای از محلات است که از تجمع چندین آبادی پدید آمده که از قدیم با یکدیگر روابط متقابل داشته اند(موسوی نژاد، 1366: 2) و هر کدام تاریخ پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته اند و امروز در یک مجموعه بدون مرز مطرح هستند(پورزارع، 1388: 127). اسکلت فیزیکی این مجموعه روستاها که امروزه محله های شهر را تشکیل می دهند، بر اساس محور اصلی شهر یا خیابان امام خمینی(ره) استوار است (هامون، جلد5، 1365: 55-13). می توان گفت میبد تا چندین سال قبل بیشتر از آنکه یک شهر باشد یک شهرروستا بوده(وطنی ستوده، 1365: 93) که دارای هیجده آبادی متصل به هم(پیری اردکانی، 1388: 197) و یا مرکب از نوزده پارچه آبادی بوده که هر یک نام خاص خود دارند(افشار، 1374: 69). در واقع میبد به مجموعه ای از روستاها که عبارتند از میبد، فیروزآباد، مهرجرد، بشنیغان، کوچک، یخدان، ده آباد، شمس آباد، کوچه باغ و امیرآباد گفته می شده که امروزه تقریباً به هم پیوسته و به صورت شهر نمایانند. اما سابقاً به مجموعه این روستاها و هفت روستای دیگر شامل شورک(شهیدیه)، بفروئیه، بارجین، محمودآباد، بیده، خانقاه، جهان آباد و عشرت آباد، بلوک میبد اطلاق می شده است(اسلامی، 1364: 7-8) اما مراد از میبد به طور خاص، آبادی وسطی این بخش است که به طور مطلق میبد گفته می شود و در دو طرف خیابان اصلی قرار دارد(افشار، 1374: 79).

به روایت تواریخ محلی حداقل در دوره ساسانیان بنیاد میبد بر این اساس بوده که از مجموعه چند روستاقلعه شکل گرفته و آثار بسیاری از آن دوران به یادگار دارد(جانب اللهی، 1385: 209). اما مهمترین ویژگی میبد کامل بودن ساختار و شالوده کهن آن است که متشکل از سه بخش عمده  ارگ(کهندژ)، شارستان و ربض(بیرونه) است (اسفنجاری کناری، 1385: 86) که با طبقات اجتماعی ساکن در آن و باغ های لابلای آنها، نمود کامل یک شهر اسلامی – ایرانی است(ذاکرعاملی، 1386: 10). میبد قدیم شهری است متشکل از محلات متعدد قدیمی، در میان کرانه های سرسبز باغها و مزارع که در گذشته به جز سه محله، بالا، پائین و کوچک که در داخل حصار میبد واقع شده و به نام خود میبد می خواندند، همه محلات دیگر در بیرون حصار یا ربض قرار داشته و به منزله سواد شهر بوده اند. به مرور با گسترش و رونق شهر و ازدیاد جمعیت، شارستان و محلات کهن پیرامونی در خارج از حصارهای خود رشد کردند؛ این توسعه و گسترش شهری در قالب محلات مسکونی تکامل یافته ای شکل گرفته و رفته رفته به دامنه محلات شهر نیز افزوده شده است. پیشینه برخی از محلات به دوران پیش از اسلام و برخی دیگر به دوره قاجار می رسد. این محلات هریک حصار جداگانه ای داشته اند و از طریق گذرهای اصلی و دروازه هایی به شهر مادر متصل می شده اند(اسفنجاری کناری، 1385: 34 ). حیات اقتصادی شهر به وجود ربض یا بیرونه ها بستگی داشته و هریک به لحاظ کالبد شهری و اجتماعی، دارای ساختاری مستقل و منحصر به خود بوده اند اما به لحاظ سیاسی تحت مدیریت و سازماندهی شهر و ارگ اداره می شدند(ذاکرعاملی، 1386: 30). فضاهای مابین هسته های زیستی مثل فضای میان شارستان و بیرونه ها نیز با لکه های سرسبز باغ پرشده که روی هم رفته باغشهر میبد را ایجاد کرده اند. اما میبد در حال حاضر به واسطه گسترش و توسعه محله های کوچک قدیمی در باغ های حاشیه، و به هم پیوستن آنها به یکدیگر به وسیله شبکه خیابان کشی های جدید، به ظاهر مجموعه ای یکسان است (اسفنجاری کناری، 1385: 32).

عناصر اعتقادی:

عناصر اعتقادی وابسته به آیین های مورد احترام ساکنان یک شهر، از عناصر اصلی شهرسازی است. در شهرهای ایرانی – اسلامی نیز مهمترین عنصر اعتقادی در شهرسازی مساجد هستند که انواع مختلفی بر حسب اهمیت و جامعیت دارند. شهرهای اسلامی در آغاز نوعی ویژگی داشتند که وجه تمایز آنها از روستاها به‏شمار می‏آمد و آن داشتن جامع و منبر بود. هر شهری نیز باید تنها یک جامع می‏داشت که نماز جمعه در آن برقرار می‏گردید(میرمحمدی، 1375: 179).

در گستره جغرافیایی منطقه میبد، مساجد با توجه به حوزه نفوذ کارکردی، وسعت یا نوع عملکرد به چند دسته می شوند: مسجد جامع شهر، مسجد جامع آبادی(ربض)، مساجد محله ای، نمازخانه ها و ... مسجد آدینه شهر میبد که کهن ترین مسجد در میبد است بیشترین اهمیت و اعتبار را دارد وآثار دوره های متعدد معماری در آن مشهود است. هر یک از بیرونه ها نیز با توجه به اهمیت و قدمتشان دارای مسجدی معتبر هستند که آن ها را مساجد جامع می نامند و تمام ویژگی های معماری شهری مسجد جامع شهر را نیز دارند (ذاکرعاملی، 1386: 54).  به واقع در همه بیرونه های قدیمی میبد، مساجد جامعی وجود داشته تا ساکنان آن بتوانند نمازهای روزانه را در محله های خود برگزار کنند(همانند مساجد جامع فیروزآباد، مهرجرد، ده آباد، بفروئیه و ...) ولی مسجد جامع میبد نه تنها بزرگترین و مهمترین مسجد داخل حصار شارستان میبد بوده، بلکه مسجد جمعه همه محله های بیرونی و شهر قدیم میبد به شمار می رفته است(اسفنجاری کناری، 1385: 76). امروزه در میبد سه مسجد جامع تاریخی شامل مسجد جامع میبد(قرن اول هجری)، مسجد جامع فیروزآباد(قرن هشتم)، مسجد جامع بفروئیه(قرن هشتم) در این شهر وجود دارد(جانب اللهی، 1385: 193). نامیدن مساجد اصلی هر محله میبد به نام جامع خود بیانگر وجود بافت مستقل محلات قدیمی میبد از یکدیگر به صورت بافت های روستایی مجزا از یکدیگر است.

در بافت تاریخی اردکان نیز مساجد متعددی وجود دارد. نخستین مسجد اردکان متعلق به آبادی زردُگ است که از قرن پنجم بجای مانده(سپهری اردکانی، 1374، 24) و مسجد کچیب نیز از مساجد قدیمی شهر است. اما در همه شهر اردکان تنها یک مسجد جامع قرار دارد که بنای آن نیز برخی به قرن هشتم و نهم(پیری اردکانی، 1385: 33) و برخی به قرن دهم نسبت می دهند(طباطبایی اردکانی، 1381: 17).  اما آنچه مسلم است این است که مسجد جامع اردکان هنگامی بنا شده و بدین نام خوانده شده که این محل صورت قصبه به خود گرفته و به شهریت رسیده. محل قرار گیری مسجد جامع نیز در میان بافت تاریخی واقع شده که دسترسی به آن از همه محلات سهولت داشته است. مسجد جامع اردکان بین محلات بازارنو، زین الدین، چرخاب، میدان قلعه، قلعه سیف، علی بیک، کوشکنو حایل است به نوعی که به طور نسبی هر محله در فاصله پانصدمتری مسجد قرار دارند. شاید بتوان گفت در آن هنگام بحث تعصب محلی و قومی مطرح بوده و یا اینکه برای حفظ خاصیت جامعیت  و در حیطه محله خاصی نبودن آن، در این محل واقع شده است(پیری اردکانی، 1385: 26). علاوه بر مسجد جامع، هر محله نیز مسجدی نسبتاً معتبر داشته و بر حسب موقعیت و جایگاه و نیاز محله نیز گاهی مساجد کوچکی در آنها وجود داشته است.

عناصر اقتصادی:

به‏جز عنصر سیاسی، شهرهای دوره اسلامی دارای دو پایه اصلی بودند: مسجد جامع و بازار. هر شهر حداقل یک بازار به صورت خطی داشت که از دروازه آغاز و به میان شهر می‏رسید و در پیرامون مسجد جامع امتداد می‏یافت(میرمحمدی، 1375: 184). در واقع وجود بازار که مهمترین عنصر اقتصادی در شهرسازی اسلامی است، بیانگر رونق اقتصادی و حوزه نفوذ آن شهر بوده است.

شهر اردکان علی رغم نوپا بودن نسبت به برخی آبادی های اطراف خود، دارای بازاری قریب به یک کیلومتر امتداد بوده که از دروازه جنوبی شهر یعنی بازارنو تا دروازه شمالی یعنی کوشکنو کشیده شده و جامع مفیدی از متون عهد صفوی، از رونق آن و همچنین چهارسوق زیبای آن سخن گفته(مستوفی بافقی، 1385: 726) که شامل مجموعه ای از مغازه ها، تیمچه ها، کاروانسراها، مساجد، آب انبارها، ورزشگاه(زورخانه)، و حمام بوده است(طباطبایی اردکانی، 1381: 213). در سندی به تاریخ 29/8/1328 چنین آمده که: «شهر اردکان کاملاً آباد و دارای بازار طولانی است که آب جاری از آن عبور می کند و در حدود چهارصد مغازه و دکان در آن دائر و شش تیمچه تاجر نشین دارد»(پیری اردکانی، 1388: 197). باید گفت قرار دادن بازار بزرگ در طرح شهر نشانه رونق اقتصادی و اشتهار شهر بوده است(پیری اردکانی، 1385: 33). اما به دنبال اجرای قانون تعریض و توسعه معابر که در سال 1312 به تصویب رسید و در بیشتر شهرها بازارهای قدیمی را که در امتداد معابر اصلی ایجاد شده بودند، تخریب نمودند(شیبانی، 1381: 38)، در اردکان نیز هنگام احداث یکی از خیابانهای اصلی شهر، بازار در مقابل بیل و کلنگ تجددطلبان سر تسلیم خم کرد(طباطبایی اردکانی، 1381: 17). اولین خیابان کشی که در داخل بافت تاریخی اردکان صورت گرفت از دروازه بازارنو در جنوب شهر به دروازه کشکنو در شمال شهر منتهی می شد و راسته بازار اصلی شهر نیز در امتداد همین معبر بود که در اثر خیابان کشی سال 1338 از بین رفت(شیبانی، 1381: 38-39).

اما در میبد با توجه به پراکنده بودن محلات آن و کوچک بودن محدوده اصلی شهر، علی رغم قدمت و اهمیت شهر در برخی از دوره ها، بازار با آن مشخصاتی که در اذهان هست، وجود نداشته و آنچه مردم به آن بازار می گفته اند در حقیقت بیشتر بازارچه هایی بوده است که به طور پراکنده در هر محله و در زیرمحله ها وجود داشته است(جانب اللهی، 1385: 185 و حیدریه زاده، 2537: 63). یعنی بعضی کوچه ها دارای سقف های هلالی بوده که در زیر این سقف ها چند مغازه وجود داشته که تقریباً مرکز توزیع و فروش کالاهای مصرفی اهالی بوده است(اسلامی، 1364: 27). بازار نه چندان بزرگ میبد نیز در محور جنوب به شمال جریان داشته و راسته بازار سرپوشیده شارستان از بدو ورود به دروازه جنوبی آغاز می شده و از محله بالا، به مرکز شهر در محله پایین و تا پیرامون مسجد جامع ادامه می یافته و آن را دور می زده است. بازار شارستان میبد بدون پیچیدگی یا گسترش چندانی در طول زمان به حیات خود ادامه داده و شامل واحدهای تجاری متنوعی بوده است(ذاکرعاملی، 1386: 18). اما اسفنجاری کناری معتقد است که بازار میبد به عنوان ستون فقرات شهر از دروازه جنوبی شهر آغاز شده و به مرکز ثقل یا قلب شهر یعنی مسجد جامع می رسیده و امتداد آن به دروازه شمالی شارستان منتهی می شده است. بازار میبد نه تنها یک بازار محله ای برای محلات سه گانه درون حصار، و شهری برای همه محلات و بیرونه ها و شهر میبد بوده، بلکه در حکم یک بازار فراشهری در کنار یک شاهراه ملی نیز عملکرد داشته است. اگرچه بازار میبد به لحاظ وسعت و اهمیت با بازار دیگر شهرهای قدیمی ایران، همچون کرمان و یزد قابل قیاس نیست ولی به لحاظ نقش حیاتی و خدمات رسانی کلان آن در منطقه، به ویژه نقش و جایگاه آن در پیکره و نظام کهن بافت شارستان، از دیدگاه ریخت شناسی شهری و وجه و اعتبار تاریخی قابل توجه است(اسفنجاری کناری، 1385: 67).

به هر جهت وسعت و اعتبار بازار میبد به پای بازار اردکان از هنگامی که شکل یافته است نمی رسیده و این مسئله بیانگر تفاوت عملکرد اقتصادی این دو شهر است. به گونه ای که در دوره ای چنان از نظر اقتصادی میبد کم رونق می شود که شاهد مهاجرت نیروی کار آن به کشورهای حاشیه خلیج فارس(جانب اللهی، 1385: 135) و همچنین فروش محصولات زراعی آن توسط دستفروشان میبدی در بازار اردکان هستیم که این موضوع حتی بر فرهنگ عامه دو شهر نیز تاثیراتی داشته است(طباطبایی اردکان، 1389: 69).

عناصر دفاعی:

تامین امنیت اجتماعی شرط بقاء قوم و مجتمع زیستی بوده که به گونه های مختلف در محدوده های تاریخی اجرا شده است و در دوره های مختلف تمدنی تغییر و تکامل یافته است(فلاح، 1389: 101) و از این رو یکی از نخستین کارکردهای شهر اسلامی، کارکرد سیاسی – نظامی بوده و شهرهای پادگانی از مراکز قدرت به حساب می آمدند و دیوارهای بلند شهرها گویای وجود قدرت مشخصی در آنها بوده است(فکوهی، 1385: 75).

یکی از ویژگیهای بافت قدیم اردکان وجود باروی بلند و مستحکم آن بوده است. این بارو که به طول بیش از سه هزار متر بوده، تمام اماکن داخل بافت را در برمی گرفته و ارتفاع دیوار 7 الی 8  متر وضخامت آن در قسمت پایین 5/1 و در بالاترین نقطه20 الی30 سانتیمتر بوده است. دورتا دور این بارو بیش از 50 برج تعبیه شده بوده که از آنها برای حفاظت و نگهبانی استفاده می کرده اند و خندقی نیز  به عرض 7 الی 10 متر و عمق 2 الی 3 متر حفر گردیده بوده که در مواقع خطر با آب قنوات آن را پر می کرده اند. برای ورود به شهر هشت دروازه دراطراف آن تعبیه شده بوده که دارای امکانات حفاظتی مناسب بوده است. هر دروازه دارای دو برج بزرگ در دو طرف بوده که از بناهای اطراف بارو  بلندتر بوده است. این دو برج به وسیله سردر دروازه به همدیگر متصل می شده اند(سپهری اردکانی، 1385: 26). دروازه های اصلی اردکان عبارت بوده از: دروازه کوشکنو، علی بیک و امیری در شمال، دروازه بازار نو و میرصالح در جنوب، دروازه های آخوند و خالو زمان در شرق و دروازه سیف درغرب و درسمت جنوب شرقی نیز در زمانهایی که خطری شهر را تهدید نمی کرد، دروازه کوچکی تعبیه می کردند که به دروازه سوراخک مشهور بوده است(طباطبایی اردکانی، 1381: 176). به این ترتیب گرداگرد تمام شهر و محلات آن حصاری محکم قرار داشته و بین محلات هیچ حصاری وجود نداشته است. ضمن اینکه در اردکان نشانه زیادی از معماری قلعه شهر و دیوارهای تیرکش دار نیست.

اما عناصر دفاعی میبد را در دو قالب می توان بررسی نمود. نخست مجموعه مرکزی شهر میبد که شامل نارین قلعه و شارستان آن است که علاوه بر معماری قلعه گونه نارین قلعه، شارستان میبد با دیوار و حصاری بلند به همراه چهار دروازه محصور می گردیده و سمت بیرونی آن نیز خندق های مصنوعی و طبیعی وجود داشته است. این حصار در طول 2500 متر 35 برج داشته است و دارای چند دروازه بوده که دروازه کثنوا از مهمترین دروازه های آن بوده است که همچنان پابرجاست(فلاح، 1389: 111). در سایر محلات میبد برای تامین امنیت تدابیر خاصی را به کار می برده اند. بدین صورت که در هر محله قلعه ای مستحکم و مستقل وجود داشته که معمولاً هسته اولیه آبادی نیز بوده است و در هنگام ناامنی از آنها استفاده می شده و توانایی ذخیره آذوقه و حراست از ساکنان را داشته اند. به جز محله بیده که دارای حصار و خندق است، سایر محلات حصاری ندارند اما در معماری محله خصایص امنیتی لحاظ شده؛ از جمله اینکه خانه ها به شکل قلعه ای شباهت دارند و در دیوارهای بلند آنها فضای تیرکش که بیشتر در برج و باروها استفاده می شوند، به کار رفته است. علاوه بر اینکه در بسیاری از محلات برج های بزرگ و مستقلی نیز وجود داشته است. 

مطلب این صفحه را به زبان دلخواه خود ترجمه کنید

مخاطبان آن لاین یزدفردا -فرداییان همیشه همراه یزدفردا در سراسر جهان