اصفهان، شهر مناره های تاریخی

یزدفردا "ایرانشناسی میراث:اصفهان، شهر مناره های تاریخیدر تاریخ معماری «مناره ها» طراحی، ساخت و نقوش متفاوتی با دیگر آثار دارند. ریشه کلمه مناره از نار گرفته شده و به معنای مکان مشخص و محدودی است که روی آن آتش روشن می کردند.

مناره های درون شهری که به عنوان برج دیده بانی از آنها استفاده می شد قبل از اسلام آتش مـقـدس زرتشتیان روی آنها روشن می شد که این شعله های طلایی می توانست مسیر عبور را برای کاروانیان مشخص کند. کاربرد مناره ها در قدیم، با توجه به بافت تنگ و پیچ در پیچ بودن شهر و کوچه ها از لحاظ امنیتی و سیستم آبرسانی و امکان استحصال آب از کانال ها از سوی کانال های باز آب بود.

استقرار مناره ها محل مساجد را از فواصل دور و نزدیک به مردم نشان می داد اما بعد از ظهور آیین اسلام، مناره ها جایگاهی برای «مؤذن ها» شد. براساس برخی گزارش ها، مسجد حکیم اصفهان که در آغاز مسجد دیلمی بود، مناره ای با ارتفاع بیش از یک صد متر داشت که بعضی از منابع تخریب آن را به مغول ها و بعضی به سپاه تیمور لنگ نسبت می دهند. وجود چنین مناره هایی، نشان از اهمیت آنها به عنوان یک مرکز دیده بانی و علامت دهی در هنگام دفاع از شهر در مقابل دشمنان بود. مناره ها باوجود آن که عناصری لاغر و کم تعادل به نظر می رسند، بسیار پردوام اند. علت این دوام را می توان در محدودیت بام آن و نفوذ کمتر بلور برف و باران دانست.

از طرف دیگر شکل مخروطی و استوانه ای آن عاملی مقاوم در برابر زلزله است؛ به صورتی که وقوع زلزله با جذب نوسانات رفت و برگشت نیروهای پرشی پایه از تراز کف تا تراز فوقانی خود از میزان نوسانات ناشی از زلزله کم می شود. از نظر ظاهری، مناره ها از پایین به بالا دارای یک «ساق» هستند که در فراز آن به یک طوق بر می خوریم که به آن «گلوگاه» مناره می گویند.

در بالای گلوگاه، قسمتی به شکل چتر قرار دارد که به آن «نعلبکی» می گویند. به بالاترین قسمت مناره نیز «تاج» می گویند که اگر بخش «شالوده» به آن اضافه شود، می توان یک مناره را به ۵ قسمت تقسیم کرد. فرشید ابراهیم نژاد، کارشناس و پژوهشگر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان با اشاره به اینکه بیشترین وجود مناره ها که ۱۷ عدد می شود در اصفهان است گفت: با توجه به اینکه اصفهان یکی از بزرگترین مراکز تمدنی گذشته ایران زمین بوده مخصوصاً در زمان سلجوقی و صفوی بیشترین تعداد مناره ها را داشته است. وی افزود: وجود مناره ها عمدتاً در کنار گنبد مساجد قرار دارد که در قدیم علاوه بر نمایاندن راه به مسافران سرگردان، محلی برای گفتن اذان بود. مناره ها در قدیم مورد توجه سیاحان و گردشگران بوده و در حال حاضر هم جذاب ترین بخش از لحاظ ارتفاع، نوع و سبک زیبای معماری، گره چینی و کتیبه و گچ کاری و کاشی کاری است.

ابراهیم پور درباره مناره هایی که از بین رفته و تخریب شده به مناره گلدسته اشاره کرد و گفت: این مناره در محله دردشت واقع شده و در دوره سلجوقی چشم انداز بود که از بین رفت. همچنین مسجد و مناره خواجه علم در اوایل نیمه دوم قرن ۱۴ هجری قمری واقع بود که سقوط کرد و مسجد هم به علت کشیدن خیابان هاتف ویران شد.

پژوهشگر میراث فرهنگی درباره ثبت مناره ها نیز گفت: تمامی ۱۷ مناره اصفهان با همکاری سازمان میراث فرهنگی به ثبت ملی رسیده و تمام تلاش میراث فرهنگی این است که با همکاری سازمان مرکزی تهران به ثبت یونسکو هم برسد.

در دوره تیموریان نیز مناره ای به نام مناره شاخ وجود داشت که (علت نامگذاری این مناره به دلیل استفاده از سر حیوانات شکاری) ویران شد.

در دوران متأخر با همکاری سازمان میراث فرهنگی و شهرداری، مناره مسجدعلی که بنای آن به قرن پنجم هجری بر می گردد و همچنین مناره ساربان که بنای آن بین سال های ۶۵۰ تا ۶۸۰ هجری در عهد سلجوقی تخمین زده شده و مقبره عمو عبدالله کارلادانی، منارجنبان که در قرن هشتم بنا شده و سقف و پشت نعلش ترمیم شده است.

ابـراهیم پور در این باره گفت: با توجه به دوره های فرهنگی و تاریخی مربوط به قرون ۵ و ۶ سلجوقی و ۱۰ و ۱۱ آل مظفر، نقوش مختلف و متفاوت است. به عنوان مثال مناره های دارالضیافه که به ۳۸ متر هم می رسد جزو کاروانسرای مجلل بود یا مناره باقوشخانه در دوره ایلخانی با ۳۸ متر پرتزیین ترین مناره از نظر نوع طرح اسلامی کاشیکاری و تزیین روی آجر بوده است. اما مناره مسجد علی هارونیه با ۵۲ متر ارتفاع در دوره سلجوقیه گل سرسبد مناره ها به حساب می آمد.

● مرتفع ترین مناره

مناره ساربان با ۵۴ متر در عهد سلجوقی از نظر ارتفاع و جذابیت و عظمت های هنری برتر است.

* قدیمی ترین مناره

مناره مسجد برسیان است که در ۴۲ کیلومتری شرق اصفهان واقع شده و در سال ۴۹۱ هجری قمری ساخته شده است.

● منارجنبان

قدیمی ترین مناره، این بنا به صورت یک بقعه و ۲ مناره است که به روی قبر«عموعبدالله» در قرن هشتم هجری بنا شده است. ایوان منارجنبان یکی از نمونه های ابنیه سبک مغولی ایران است و از آن دوره کاشیکاری هایی هم به یادگار مانده است.

مناره ها در تاریخی که درست معلوم نیست و احتمالاً در آخر عصر صفویه است، به این ایوان اضافه شده که با حرکت دادن یکی از آنها، نه تنها مناره دیگر بلکه تمامی این ساختمان مرتعش می شود. معروفیت منارجنبان از آنجا شـهـرت گـرفت که هرگاه یکی از مناره های دوطرف را می جنباند ند این حرکت به مناره دیگر هم منتقل می شده اسـت.

چـگـونـگـی ایـن حـرکـت و انـتـقال آن از دید صاحب نظران این چنین است که در تمام بناهایی که چنین شکل و مناره هایی دارند حرکت هست و اگر در این جا بسیار چشمگیرتر است، دلیل آن باریکی و سبکی این مناره هاست و جهانگردان و سیاحان به مناره ها و ساختمان هایی که به همین طریق می جنبیدند در نقاط دیگر جهان اشاره کرده اند. ساخت ساختمان ایوان و مناره ها پس از سال ۷۱۶ هجری قمری آغاز شده و به انجام رسیده است. منارجنبان بر سر راه اصفهان به نجف آباد در روستایی به نام «کارلادان» قرار دارد. هر یک از این دو مناره حدود ۱۷ متر بلندی دارد و ارتفاع بنا ۱۰ متر است. کاشی های لاجوردی و فیروزه ای زینت بخش این بناست و در زیر آن، بر مزار روحانی زاهد عمو عبدالله، قطعه سنگی مرمری قرار داده اند که سوره «یس» از قرآن کریم حاشیه آن را زینت داده است. کتیبه های دیگری نیز در این آرامگاه وجود دارد که از آن جمله می توان کتیبه ای با سنگ مرمر و بالای سنگ اصلی است را نام برد که عمو عبدالله را به عنوان مردی پرهیزکار و زاهد معرفی می کند.

● مناره ساربان

این مناره یک بنای سلجوقی است که در فاصله کمی از مناره چهل دختران در شمال منطقه جوباره قرار دارد. ظاهراً در روزگار گذشته در مجاورت مناره، مسجدی هم وجود داشته است، اما در حال حاضر هیچ اثری از آن به جای نمانده است. این بنا از ۷ قسمت کاملاً متمایز تشکیل شده است. بخش اول از یکسری رگچین آجری تشکیل شده، بخش دوم و سوم دارای تزیینات آجرکاری بدیع و استادانه است؛ قسمت چهارم آن تاج اول مناره است که مقرنس های آجری توام با کاشی فیروزه ای دارد، قسمت پنجم آن تزیینات آجری است، قسمت ششم آن تاج دوم مناره است و قسمت هفتم آن تارک مناره است. در قاعده ۲ تاج این مناره ۲ کتیبه بسیار زیبا از بهترین رنگ فیروزه ای کاشی دیده می شود.

این بنای مرتفع در حال حاضر به سمت مغرب متمایل شده است. سال ساخت آن در کتیبه های فعلی موجود نیست اما کارشناسان بنای آن را بین سال های ۶۵۰ تا ۶۸۰ هجری تخمین می زنند.

● مناره های دارالضیافه

در محله قدیمی جوباره و در مسیر خیابان ابن سینا آثار سردر مجللی که بر فراز آن ۲ مناره دارالضیافه واقع شده مشاهده می شود. وجه تسمیه مناره ها به دارالضیافه احتمالاً به این علت است که سردر یک میهمانسرا در ورودی شهر بوده و به امیر یا حکمران یا پادشاهی تعلق داشته است. امروزه از این میهمانسرا آثاری به جای نمانده است.

● مناره باغ قوشخانه (طوقچی)

این مناره از بناهای قرن هشتم هجری است. آن را به این علت طوقچی می گویند که در مجاورت دروازه قدیم شهر بوده از آن دروازه فقط ۲ شیر سنگی مانده است که فعلاً در ۲ طرف پل خواجو گذاشته شده اند. به واسطه مجاورت بنا با آرامگاه علی بن سهل، آن را مناره علی بن سهل نیز می نامند. آخرین اسم مشهور این مناره، قوشخانه، به واسطه مجاورتش با باغ قوشخانه است. این باغ از باغ های دوره شاه عباس اول بوده که مراسم اعطای خلعت از طرف پادشاهان صفوی در این باغ برگزار می شده است و ضـمـنـاً بـازهای شکاری صفوی در این باغ نگهداری می شدند. قسمتی از تارک مناره و تزیینات کاشیکاری آن فرو ریخته است. ارتفاع آن ۳۸ متر و پوشش تزییناتی اش به خط بنایی فیروزه ای بر زمینه آجری و به طور مارپیچ تکرار جمله «الله اکبر» است که یکی از مشخصه های بناهای دوره ی ایلخانی است. مسجد سلطان ابوسعید بهادرخان یا مسجد قبا متصل به این مناره و از بناهای قرن هشتمی بوده است که امروزه دیگر وجود ندارد.

● مناره چهل دختران با هویت ترین مناره شهر

یکی دیگر از مناره های معروف اصفهان که در محله جوباره یا جویباره قرار دارد و در عین حال با هویت ترین مناره شهر محسوب می شود مناره چهل دختران است.

تنها مناره کتیبه دار منفرد اصفهان که هم نام واقف و هم سال ساخت آن به صورت مستند به روی آن هنوز باقی است،همین مناره است.

کتیبه آن به خط کوفی اجری است که نام واقف آن ابی الفتح نهوجی است وسال ساخت آن نیز ۵۰۱ ه.ق است.این کتیبه به خط عربی و در ۶ سطر است.بد نیست بدانیم این مناره از دارایی سپهسالار آبی الفتح نهو جی به دلیل نزدیکی به در گاه خدا بنا شده است.

فروزان ابراهیمی

روزنامه ایران