به گزارش یزدفردا به نقل از  پایگاه اطلاع رسانی دولت، در شرایط بحرانی دریاچه ارومیه بین سال‌های 1374 (سال شروع افت تراز دریاچه ارومیه) تا سال 1393 (سال شروع عملیات اجرایی طرح نجات دریاچه ارومیه) تراز دریاچه به طور متوسط با سالانه افت 40 سانتی‌متری تراز خود مواجه بوده و حجم آب موجود در آن از 32 میلیارد مترمکعب به زیر یک میلیارد مترمکعب و سطح آن از 5300 کیلومترمربع به هزار کیلومتر مربع رسیده بود و در مجموع 8 متر افت داشت.  نکته قابل توجه دیگر آنکه تراز دریاچه ارومیه در 7 دیماه سال 1397 کاملاً با میزان آن با تاریخ مشابه آن در سال 1393 برابر و این بدان معناست که در حالی که می‌توانست تراز دریاچه در این چهارسال 160 سانتی‌متر افت داشته باشد با مجموع اقدامات انجام گرفته و در دست انجام، مانع وقوع چنین رخدادی که حیات منطقه شمالغرب کشور را در خطر قرار می‌داد، شده است.

این اقدامات مورد توجه رسانه های بین المللی نیز قرار گرفته است. خبرگزاری فرانسه روز یکشنبه در گزارشی با عنوان احیای دریاچه در معرض خطر ارومیه، نوشت: با توقف نهایی روند کاهش مساحت این دریاچه بزرگ ایران، احیای آن آغاز شده است و بر اساس آمار و ارزیابی های برنامه توسعه سازمان ملل متحد، با پدیدار شدن برخی نتایج مثبت این طرح، مساحت این دریاچه افزایش یافت.

احیای دریاچه ارومیه از اقدامات مهم دولت تدبیر و امید بوده است. رئیس جمهور روز دوشنبه در جمع مدیران وزارت نیرو احیای دریاچه ارومیه را یکی از اقدامات مهم دولت تدبیر و امید اعلام کرد و با انتقاد از کسانی که تنها اقدام دولت یازدهم را در برجام خلاصه می‌کنند احیای دریاچه ارومیه را یکی از اقدامات مهم دولت عنوان کرد.  روحانی با اشاره به اقدامات  مخربی که باعث خشک شدن دریاچه ارومیه شد گفت: اقدام دولت در احیاء دریاچه ارومیه ۱۴ میلیون جمعیت ایران را نجات داد و اگر روند سابق ادامه پیدا می‌کرد، دریاچه ارومیه خشک می‌شد و گرد و خاک حاصل از آن، کشاورزی را در این مناطق از بین می‌برد و زندگی مردم را دچار مشکل می‌کرد.

عوامل مؤثر بر بروز بحران خشک شدن درياچه اروميه

خشک شدن تدریجی و کاهش مساحت این دریاچه یکی از بدترین فاجعه های زیست محیطی در ده ها سال گذشته بود و قایق های پدالی رنگارنگ در بستر کاملا خشک دریاچه ارومیه منظره ای نگران کننده پیش روی مردم این استان قرار داد. برداشت بيش از حد مجاز از منابع تجدید پذیر حوضه، توسعه نامتوازن بخش كشاورزي در حوضه و تغييرات اقليمي و استمرار خشک‌سالی‌ از عوامل مؤثر بر بروز بحران خشک شدن درياچه اروميه بود و با تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه اقدامات موثری در این خصوص انجام شده است و هم اکنون امکان حرکت قایق ها در دریاچه فراهم شده است.

اقدامات انجام گرفته برای احیای دریاچه

اقدامات مطالعاتی و نرم‌افزاری، تأمین آب برای دریاچه از منابع آب جدید، اقدامات حفاظتی و کاهش اثرات خشک شدن دریاچه، تسهیل و افزایش حجم آب ورودی به دریاچه از طریق اقدامات فیزیکی و سازه‌ای، کنترل و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی به میزان 40 درصد و کنترل، کاهش و برداشت از منابع آب سطحی و زیرزمینی حوضه آبریز از اقداماتی است که دولت در حدود چهار سال گذشته انجام داده است و در دستور کار قرار دارد.

میزان تامین اعتبارموردنیاز اجرای طرح نجات دریاچه ارومیه

کل اعتبارات مصوب برای طرح نجات دریاچه ارومیه طی سال 1393 لغایت 1397 برابر با 66210 میلیارد ریال بوده که از این میزان مجموعاً 34650 میلیارد ریال (52 درصد) تخصیص و پرداخت شده است.

توقّف ساخت مستحدثات منجر به افزايش برداشت از منابع آب

همه  طرح‌هاي توسعه منابع آب اجرايي و مطالعاتي وزارت نيرو در حوضه آبريز درياچه اروميه متوقف شده که از آن جمله مي‌توان به توقف چهار طرح در حال اجرا شامل سدهاي نازلوچاي، باراندوزچاي، سيمينه‌رود و ليلان‌چاي، اشاره کرد. قدرت تنظیم کنونی سدهای در دست بهره‌برداری حوضه آبریز دریاچه ارومیه، 1900 میلیون مترمکعب است که در صورت بهره‌برداری سدهای در دست اجرا و یا مطالعه حوضه آبریز دریاچه ارومیه قدرت تنظیم کل سدهای حوضه با 66 درصد افزایش به رقم 3170 میلیون متر مکعب می‌رسید.

انتقال آب مازاد حوضه آبریز کلاس به دریاچه ارومیه

طرح انتقال آب مازاد حوضه کلاسه به دریاچه ارومیه، یکی از ابرپروژه‌های در دست اقدام برای احیای دریاچه ارومیه است که در سال 1396 نیز به عنوان پروژه‌های ماندگار دولت دوازدهم نیز معرفی شد.  مهم‌ترین بخش این پروژه ماندگار، تونل انتقال آب از سد کانی‌سیب به حوضه آبریز دریاچه ارومیه است که با عملیات اجرایی مداوم و با پیشرفتی بی‌سابقه طی مدت تنها سه سال 26 کیلومتر از طول 35 کيلومتری کل آن حفاری شده که با در نظر گرفتن وضعیت اجرایی سد کاني‌سيب و بند انحرافي بادين، به طور کلي طرح انتقال آب مازاد حوضه آبریز کلاس به درياچه اروميه تاکنون دارای پیشرفت فیزیکی حدود 71 درصد است. تاکنون از منابع صندوق توسعه ملی برای این طرح (که جز طرح‌های ماندگار دولت دوازدهم نیز قرار گرفته است)، بالغ بر 1180 میلیارد تومان هزینه شده است و جهت تکمیل به 740 میلیارد تومان اعتبار دیگر نیاز دارد. طبق برنامه زمان‌بندی طرح، در پایان سال 1398 از طرح انتقال آب مازاد حوزه کلاس به دریاچه ارومیه با هدف انتقال سالانه 623 میلیون مترمکعب به دریاچه ارومیه بهره‌برداری خواهد شد. در شکل 5، نقشه محل قرارگیری پروژه‌های مسیر انتقال آب مازاد حوضه آبریز کلاس به دریاچه ارومیه نشان داده شده است.

احداث تصفیه‌خانه‌ها شهرهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه و انتقال پساب تصفیه‌شده حاصل به دریاچه ارومیه

یکی از راهکارهای 26گانه طرح نجات دریاچه ارومیه، انتقال پساب تصفیه‌خانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه به دریاچه است. اعتبارات پرداختی به این پروژه‌ها مجموعاً در چهار سال گذشته 517 میلیارد تومان  پرداخت شده است. با توجه به ظرفیت بیش‌تر تصفیه‌خانه‌های تبریز و ارومیه تمرکز اعتباری و عملیاتی بر این دو تصفیه‌خانه بوده که در حال حاضر تصفیه‌خانه و خط انتقال پساب ارومیه دارای پیشرفت فیزیکی به ترتیب 42.7 و 62.8 درصد و تصفیه‌خانه و خط انتقال پساب تبریز دارای پیشرفت فیزیکی به ترتیب 35 و 21 درصد هستند و مطابق با مصوبه دهمین جلسه کارگروه ملّی نجات دریاچه ارومیه تمامی پساب تصفیه‌شده تصفیه‌خانه‌های حوضه باید به دریاچه ارومیه منتقل شود.

توسعه سامانه‌های آبیاری نوین

وزارت جهاد کشاورزی روش‌های مختلفی را با رویکرد کاهش میزان مصرف آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه به منظور تأمین حقّابه زیست‌محیطی لازم برای احیای دریاچه ارومیه، در نظر گرفته است. یکی از این پروژه‌ها، اجرای سیستم‌های نوین آبیاری است که ضمن اجرای آن، با توسعه سیستم‌های تحت فشار قطره‌ای و بارانی، آب مصرفی مورد نیاز برای آبیاری زمین‌های زراعی کاهش داده می‌شود.

طرح‌های عملیاتی انتقال آب رودخانه‌ها به پیکره آبی دریاچه

بررسی‌های کارشناسی انجام شده در زمان آغاز به کار ستاد احیای دریاچه ارومیه درباره وضعیت رودخانه‌های ورودی به دریاچه، نشان‌دهنده شرایط نامساعد مسیر این رودخانه‌ها بوده است. با هدف بهبود شرایط رودخانه‌ها، مصوّبات متعدّدی در هیأت وزیران به تصویب رسید که ذیل یکی از این مصوّبات (انتقال آب رودخانه‌ها به پیکره آبی دریاچه)، طرح لایروبی و مسیرگشایی رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه برای رفع نابسامانی‌های موجود در مسیر رودخانه‌ها در دستور کار قرار گرفت. طرح لایروبی و مسیرگشایی رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه با هدف تسهیل در انتقال آب به پیکره اصلی دریاچه ارومیه، ساماندهی و کنترل بستر رودخانه‌ها به منظور انتقال آب به پیکره اصلی دریاچه ارومیه، کاهش سطح تبخیر و جلوگیری از اتلاف آب ورودی، جلوگیری از پخش آب در مصبِّ رودخانه‌ها و افزایش سرعت جریان آب ورودی به دریاچه ارومیه انجام می شود.

در همین راستا، پروژه‌های متعدّدی شامل اتصال زرينه رود به سيمينه رود به طول 25 کيلومتر (شکل 8) و لايروبي مسير رودخانه هاي منتهي به درياچه اروميه اعم از رودخـانه هاي زرينه‌رود، سيمينه رود، آجي چاي، مهـابادچاي، قلعه چاي، صوفي چاي و ...، جمعـاً به طول بيش از 170 کيلومتر و حجم عملیاتی بالغ بر 6 میلیون مترمکعب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه اجرا شده‌اند.

جلوگيري از برداشت‌هاي غيرمجاز از منابع آب سطحي

یکی دیگر از اقدامات موثر ستاد احیای دریاچه ارومیه جلوگيري از برداشت‌هاي غيرمجاز از منابع آب سطحي بوده است.  اقدامات انجام شده در اين خصوص شامل جمع‌آوري موتورپمپ‌هاي حاشيه رودخانه‌ها، انسداد استخرهاي زهکش حاشيه رودخانه‌ها، شناسايي تصرف غيرمجاز در بستر و حريم رودخانه، شق‌نهر غيرمجاز در بستر، برداشت غيرمجاز مصالح رودخانه‌اي، سازه غيرمجاز در بستر و ...، ممانعت از برداشت‌هاي غيرمجاز و برداشت‌هاي بدون پروانه بهره‌برداري از آب‌هاي سطحي و رفع تصرف از حريم بستر رودخانه است.

مرمّت و بازسازی تأسیسات آبی در دست بهره‌برداری

هدف از این طرح، لایروبی و تأمین ظرفیت کانال‌ها و زهکش‌ها به منظور توزیع مناسب آب و هم‌چنین جمع‌آوری زهاب از سطح دشت‌ها، مرمت و بازسازی ساختمان کانال‌ها و تأسیسات شامل لاینینگ و بازسازی سازه‌های بتنی و تأسیسات آبی ساحل‌های شبکه‌ها، مرمت و بازسازی تجهیزات فلزی و هیدرومکانیکال دریچه‌ها و سازه‌های تنظیم و آبگیر شبکه‌های آبیاری و زهکشی می‌باشد.

در محدوده استان آذربایجان غربی این پروژه در دو شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد و زرینه‌رود در چهار سال گذشته انجام شده است. در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد بازسازی کانال‌های تخریب شده LC2-6 و LC2-3، مرمت و بازسازی کانال‌ها و ساختن سازه‌های اندازه‌گیری شرح خدمات کلی طرح بوده که تصاویری از اقدامات انجام شده در شکل 9 ارائه شده است. هم‌چنین عمده عملیات در دست اقدام در شبکه آبیاری و زهکشی زرینه‌رود لایروبی زهکش‌ها، جاده سرویس‌ها، تعویض ابنیه‌ها و تعمیر دریچه‌ها، و ... در دو ساحل چپ و راست رودخانه زرینه‌رود است.  

مديريت مصارف آب در بخش کشاورزي از سدهاي در حال بهره‌برداري

یکی دیگر از اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه مديريت مصارف آب در بخش کشاورزي از سدهاي در حال بهره‌برداري بوده است.  با استناد به مصوّبه کاهش 40 درصد مصارف آب در بخش کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه طی پنج سال (از سال آبی 94-1393) و عنایت به این‌که سدهای حوضه یکی از منابع اصلی تأمین نیازهای کشاورزی حوضه می‌باشند، این طرح از سال 94-1393 در سطح 10 سد بزرگ حوضه آبریز دریاچه ارومیه عملیاتی شده که یکی از دقیق‌ترین اعمال نظارت بر مدیریت منابع و مصارف سدهای کشور در حوضه آبریز دریاچه ارومیه به مدت 4 سال اجرایی بوده و در سال آبی جاری (1397-98) نیز با اعمال 8 درصد پایانی، این مصوّبه به صورت کامل اجرایی خواهد شد.

رهاسازي آب از سدهاي در دست بهره‌برداري حوضه آبريز براي تأمين نياز زيست‌محيطي درياچه اروميه

بنابر مصوّبه هیئت وزیران اجرای برنامه رهاسازی حقّابه زیست محیطی دریاچه ارومیه از سدهای حوضه در هر سال آبی و در فصل غیرزراعی انجام می‌شود. این مهم در چهار سال گذشته انجام شده و مجموعا 1.25 میلیارد مترمکعب در سال‌های آبی 94-1393، 95-1394، 96-1395 و 97-1396 از سدهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه رهاسازی شده است. در سال آبی جاری نیز مرحله اول رهاسازی به سمت دریاچه ارومیه از انتهای آبان ماه شروع شده و تاکنون 93 میلیون مترمکعب به سمت دریاچه ارومیه رهاسازی شده است. ضمناً همزمان با انجام رهاسازی و با هدف جلوگیری از برداشت غیرمجاز آب رهاسازی شده که مقارن با فصول غیرزراعی است، انهار سنّتی رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه به صورت موقّت و با مشارکت شرکت‌های آب منطقه‌ای و دفاتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه مسدود می‌شوند تا حداکثر اثربخشی از آب‌های رهاسازی شده، حاصل شود.

پروژه‌های کشت جایگزین، نشایی، ارقام زودرس، ارقام وارداتی و تغییر الگوی کشت

معاونت زراعت جهاد کشاورزی یکی از متولیان اجرای پروژه‌های مختلف کاهش میزان آب مورد نیاز کشاورزی است. در پروژه‌های این معاونت، تلاش بر آن است که استفاده از ارقام جدیدی از بذر گیاهان که نیاز به آبیاری کم‌تری دارند و در عین حال در مقابل کم‌آبی مقاوم‌تر هستند، ترویج و توسعه داده شود. بخشی از دوره آبیاری گیاه نیز در دوره‌ای است که در آن بذر گیاه تا مرحله نشاء زدن رشد می‌کند. در صورتی که این مرحله در گلخانه و تحت مراقبت انجام گردد، نیاز آبیاری کل گیاه کاهش خواهد یافت؛ در نتیجه یکی دیگر از پروژه‌های هدف‌گذاری شده برای این معاونت، ترویج استفاده از نشای برخی گیاهان به جای استفاده از بذر آن‌هاست. درصورتی که دوره کشت گیاهان از فصل بهار به پاییز منتقل و اصطلاحاً کشت بهاره به کشت پاییزه تبدیل شود، این امکان وجود دارد تا از آب حاصل از بارش باران نیز در آبیاری گیاه استفاده شده و در نتیجه کل آبیاری اعمال شده توسط کشاورز کاهش یابد. تغییر در آرایش کشت گیاهان نیز یکی دیگر از پروژه‌های آن معاونت است که در آن تلاش می‌شود تا با اصلاح آرایش کشت گیاه، میزان راندمان استفاده از آب بیش‌تر و در نتیجه آبیاری مورد نیاز کاهش یابد.

پروژه‌های تثبیت کانون‌های بحرانی تولیدگردوغبار اطراف دریاچه ارومیه

با خشک شدن بخش‌هایی از بستر دریاچه ارومیه، صدها هزار هکتار از نواحی حاشیه‌ای دریاچه به شوره‌زار و یا بیابان ماسه‌ای تبدیل شده که می‌توانند با تبدیل شدن به کانون‌های ریزگرد، موجب ایجاد طوفان‌های گرد و غبار و احیاناً طوفان‌های نمکی شوند.

 این مسأله زندگی و معیشت حداقل شش میلیون نفر از ساکنین حوضه آبریز دریاچه ارومیه و حتّی استان‌های همجوار را با تهدیدی جدّی مواجه می‌کند. برای مهار کانون‌های ریزگرد، ادارات کل منابع طبیعی مسئولیت اجرایی کردن پروژه‌های مصوّب ستاد احیای دریاچه ارومیه را بر عهده گرفته‌اند. این پروژه‌ها در قالب نهال‌کاري همراه با آبیاري و تولید نهال، بوته‌کاري همراه با آبیاري و تولید بوته، احداث بادشکن غیرزنده، آبیاري نهال‌کاري‌هاي سنواتی (از سال 1393)، احداث پیتینگ همراه با بذرپاشی، احداث فارو همراه با بذرپاشی، قرق مراتع، احداث ایستگاه‌های پایش فرسایش بادی، مدیریت مشارکتی و منابع طبیعی و توسعه روستایی و اجراي روش‌هاي نوین مقابله با فرسایش بادي و گرد و غبار هستند.

احداث بادشکن پیرامون مراتع، مزارع، باغات و دامداری‌ها، سرعت باد و تبخیر از سطح را کاهش داده و سبب افزایش تولید می شود.  همچنین با ایجاد مناطق قرق در کانون‌های ریزگرد نیز می‌توان گام بزرگی در حفاظت از آب و خاک برداشت و با تقویت پوشش گیاهی مناطق بحرانی موجب کاهش ریزگردها و فرسایش بادی و آبی شد. عملیات قرق که معمولاً در محدوده بسیار وسیعی انجام می‌گیرد، از جمله کارآمدترین روش‌هایی‌ست که به صورت طبیعی با حمایت از طبیعت می‌تواند موجب تقویت پوشش گیاهی مرتعی و کاهش ریزگرد شود.