تهیه و تنظیم : محمد حسین تقوایی زحمتکش -290

زمان زلزله :
حدود ساعت 19 و ۳۶ دقیقه (بعدازظهر )  25شهریور ماه سال 1357 (ساعت ۱۵ و ۳۵ دقیقه و ۵۶ ثانیه به وقت گرینویچ) (روز ۱۶ سپتامبر ۱۹۷۸)

موقعیت زلزله :
طبس واقع در جنوب استان خراسان ( غرب استان خراسان جنوبی فعلی  و شمال یزد و غرب اصفهان ) است.

آمار کشته شدگان زلزله طبس :
اگر چه در مورد اغلب زلزله های بزرگ کشور آمار دقیقی از تعداد کشته شده‌ها در دست نیست ولی از نکات قابل توجه در مورد زلزله طبس، اختلاف فاحش آمار موجود از تعداد جان باختگان این زلزله است. به طوری که در آمار رسمی مرکز آمار ایران، شمار کشته شدگان در طبس و روستاهای اطراف حدود شش هزار و 363 نفر اعلام شده اما با توجه به این که به دلیل جو هیجان‌زده پس از زلزله، امکان ثبت دقیق تعداد کشته‌ها وجود نداشته تعداد تلفات زمین‌لرزه طبس تا بیش از 25 هزار نفر نیز برآورد شده است.

تخریب:
شهرزیبا و تاریخی طبس با سابقة بیش از 2500 سال قدمت بكلی ویران و 30 آبادای خراب و به 100 آبادی دیگر خسارت وارد شد.خسارتهای عمدة این زلزله در شعاع 30 كیلومتری طبس بود و در تهران به فاصلة مستقیم 540 كیلومتر و در مشهد به فاصلة مستقیم 380 كیلومتر احساس شد.
حدود ساعت ۷ و ۳۶ دقيقه بعدازظهر ۲۵/۶/۵۷ (ساعت ۱۵ و ۳۵ دقيقه و ۵۶ ثانيه به وقت گرينويچ) (روز ۱۶ سپتامبر ۱۹۷۸) استان خراسان به وسيله‌ي يكي از بزرگترين زلزله هاي قرن اخير ايران به لرزه درآمد و شهرزيبا و تاريخي طبس با سابقه‌ي بيش از ۱۰۰۰ سال قدمت بكلي ويران و ۳۰ آباداي خراب و به ۱۰۰ آبادي ديگر خسارت وارد شد. خسارتهاي عمده‌ي اين زلزله در شعاع ۳۰ كيلومتري طبس بود و در تهران به فاصله‌ي مستقيم ۵۴۰ كيلومتر و در مشهد به فاصله‌ي مستقيم ۳۸۰ كيلومتر احساس شد. تلفات عليرغم جو هيجان زده‌ي آن زمان رقمي حدود ۲۰۰۰۰ كشته را نشان مي داد ولي آمار رسمي در مهر ۵۷ از طرف مركز آمار ايران ۶۳۶۳ نفر اعلام شد كه ۳۶۶۲ نفر در طبس و ۲۷۰۱ نفر در آباديهاي اطراف آن بود.

سابقه‌ زلزله خیزی منطقه
 استان خراسان از مناطق زلزله خیز شدید کشور ایران است و هر چند سال یکبار زلزله ای با بزرگی بیش از ۶ در یکی از نقاط این استان روی می دهد ولی تاریخ طبس که شهری در حاشیه کویر است سابقه‌ی زلزله‌ی شدیدی ندارد. طبس شهری خشت و گلی با قدمت بیش از 3هزار سال بود و در آن ابنیه‌ی خشت و گلی قدیمی مانند مسجد دومنار، مسجد جامع و ارک طبس وجود داشته که یک زلزله شدید کافی بود تا آنها را خراب کند.
با توجه به خرابيهاي صورت گرفته در ارگ طبس و بخشي از آثار تاريخي در قبل از زلزله 1357 ؛ احتمال  وجود زلزله اي ضعيف و  حداقل در 300 سال گذشته وجود دارد ، اما تاكنون مستنداتي در اين رابطه يافت نشده كه علت عدم وجود مستندات ، آتش زدن كتابخانه عظيم اين شهر توسط راهزن معروف نايب حسين كاشي بوده است .
. عدم ذکر وقوع زلزله در این شهر در مدارک تاریخی مستند موجود و پابرجايی شهر تا قبل از زلزله‌ی ۵۷ ، نشان می دهد که زلزله در محلی که از نظر زلزله خیزی آرام فرض می شده رخ داده است. اینجاست که به یاد هشدار زلزله شناسان می‌افتیم که آرام بودن لرزه‌یی یک منطقه حتی یک آرامش هزار ساله دلیل بر مصون بودن آن از خطر زلزله‌ی قوی نیست خصوصاً که در حوالی آن سابقه‌ی زلزله قابل توجه موجود باشد.

25 شهرویور 1357
25 شهرویورسالروز زمینلرزه مخرب طبس در بیست و پنج شهریور پنجاه و هفت است. زلزله در ساعت هفت و پنج دقیقه عصر به وقت محلی با بزرگای هفت و چهار رخ داد. رکورد شتابنگاری حاصله در محل ساختمان شیروخورشید طبس هنوز قوی ترین نگاشت شتابنگاری از نظر محتوی انرژی و و مشاهده شدن دامنه های بلند در فرکانسهای مختلف است. این زلزله با گسل زمینلرزه ای حدود هشتادکیلومتری و عمق حدود ده کیلومتر همراه بود. گسل زمینلرزه ای از فاصله حدود ده کیلومتری شهر طبس گلشن عبور می کرد. “گلشن” را به خاطر باغ گلشن به طبس می گفتند و هنوز میگویند. واقعا در منطقه بیابانی مرکزی ایران وجود واحه زیبائی مثل شهر طبس همچون نگینی درخشان بود. شهر طبس شهری بود با بناهای تاریخی فراوان و میراث فرهنگی مختلف که در آن زلزله کاملا ازبین رفت. عملا در اثر زلزله طبس چیزی از شهر باقی نماند. بازماندگان باید ابتدا  می رفتند به باغ گلشن تا از نظر جغرافیائی خودشان را توجیه کنند و بدانند که به کدام سمت بروند. توجه کنید که شب تازه آغاز شده بوده و تاریکی مطلق – چون برق هم طبیعتا قطع شده بوده – با فریادها و ناله های مجروحان چه فضائی رابرای بازماندگان ایجاد کرده بود.

حدود بیست هزار نفر از مردم در این زلزله کشته شدند. کانون زلزله در نزدیکی کریت واقع بود و خرابی ها از دیهوک در جنوب شرق تا اسفهک و سپس خود طبس گسترش می یافت. شهر طبس در مدت حدود سه سال بازسازی شد ولی شهری که امروز به عنوان طبس در قلب کویر مرکزی ایران وجود دارد نسبتی با طبس زیبای تاریخی قبل از زلزله ندارد! شهری است مثل همه شهر ها و حاشیه شهرهای تازه ساز – و اغلب بی هویت!- ایران. ای کاش برای بازسازی فکری به حال هویت تاریخی علاوه بر ساخت و ساز مقاوم در برابر زلزله میشد.
 زلزله طبس در بهبوهه انقلاب اسلامي در ایران رخ داد – حدود یک هفته پس از واقعه هفده شهریور در تهران -. همان موقع ظاهرا در طبس رخداد زلزله را به انفجار -و رخدادی غیر طبیعی – در کویر نسبت می دهندکه البته بر اساس نگاشتهای برجای مانده از آن معلوم است درست نیست و کاملا بر اساس پژوهشهای متعدد مشخص شده است که زلزله طبس یک زلزله کاملا طبیعی بوده که پس از یک نبود لرزه ای طولانی – که هنوز نمی دانیم چند هزار ساله بوده است – اتفاق افتاد. سطح های زمینریختی یاژئومورفیک متعددی در پای دامنه کوههای شتری درشرق طبس وجود دارد که با گسلهای کواترنر از هم تفکیک می شوند. یکی از این گسلهای کواترنر همان گسل زمینلرزه ای طبس بود که اگر برای طبس و هر شهر دیگر ایران چنين مطالعاتی انجام دهیم می توانیم مکان گسلهای کواترنر و – گسلهای زمینلرزه ای بالقوه بعدی را حدس بزنیم. یعنی بفهمیم که در زلزله های احتمالی بعدی چه محلهائی ممکن است گسیخته شود. چیزیکه حتی قبل از زلزله طبس قابل تشخیص بود. به هر حال هنوز برای شناخت دقیق زلزله طبس در آغاز راهیم. هنوز مطالعه دیرینه لرزه شناسی برای تعیین سن گسیختگی های قبلی در راستای گسل زمینلرزه ای طبس انجام نشده است و هنوز نمی دانیم نبود – گپ- لرزه ای طبس چند هزار ساله است. هنوز ریز پهنه بندی لرزه ای طبس صورت نگرفته است و همچنین هیچ تلاشی نیز برای باز زنده سازی بافت تاریخی (قبل از زلزله) و اساسا دوباره سازی بناهای تاریخی براساس مستندسازی های قبلی درطبس انجام نشده است. یکی از این مستند سازی ها در کتاب جالب” طبس، شهری که بود- نوشته مهندس دانش دوست” انجام شده است. در این مسیر باید شهرداری و شورای شهر طبس و نماینده طبس در مجلس شورای اسلامی پیشگام شوندو میراث فرهنگی رانیز به کمک بطلبند. هویت تاریخی طبس یاید به این شهربازگردد و اینکار را با دقت و تلاش و درس گیری از تجربیات صورت گرفته در سایر نقاط جهان می توان انجام داد. غم انگیز این است که هنوز میشنوم که در ناحیه ای مثل طبس پروژه های عمرانی و معدنی بعضا بدون توجه به ملاحظات زلزله شناسی و مهندسی زلزله انجام میشوند. به هر حال یاد جان باختگان این زلزله را گرامی می داریم و به روانشان درود می فرستیم.

چ

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا