برای بررسی بازار چک و وضعیت چک برگشتی یزد چه باید کرد و چه شاخصی را باید به کار گرفت؟ بر اساس شاخص‌های واقعی وضعیت چک برگشتی استان به چه صورت است؟ در این مقاله به این سوالات پاسخ داده خواهد شد.

محسن کدخداپور  کارشناس ارشد اقتصادی

 1. مقدمه

وقتی صحبت از یزد و فرهنگ یزدی‌ها می‌شود اعتبار یزدی‌ها در کشور و اعتماد به یزدی‌ها از مواردی است که همیشه به آن اشاره می‌شود. یکی از مواردی که به کرات برای اثبات این ادعا به آن استناد می‌شود دارا بودن کمترین چک برگشتی در کشور است. ادعایی که با انتشار آمار چک  برگشتی به تفکیک استان توسط بانک مرکزی در فرودین امسال به اشتباه مورد خدشه قرار گرفت به نحوی که برخی با محاسبه سرانه چک برگشتی و نشان‌دادن رتبه نخست  استان یزد در میان سایر استان‌ها وضعیت چک برگشتی استان را بحرانی توصیف کردند. اما به نظر می‌رسد که شاخص سرانه چک برگشتی بیش از آنکه یک شاخص واقعی برای تحلیل بازار چک برگشتی باشد یک شاخص موهوم و ساختگی است که به هیچ‌وجه وضعیت این بازار را نشان نمی‌دهد. اما برای بررسی بازار چک و وضعیت چک برگشتی چه باید کرد و چه شاخصی را باید به کار گرفت؟ بر اساس شاخص‌های واقعی وضعیت چک برگشتی استان به چه صورت است؟ در این مقاله به این سوالات پاسخ داده خواهد شد.


2. دلیل اهمیت چک در اقتصاد ایران
 قبل از بررسی آماری وضعیت چک برگشتی استان، برای اینکه بتوان تحلیل دقیقی از بازار چک و چک برگشتی داشت باید در ابتدا به این سؤال جواب داد که چک چیست و چه کارکردی در نظام اقتصادی دارد؟ از نظر قانون، چک به تاریخ روز اعتبار دارد و صادرکننده چک ملزم به تأمین مالی صد در صدی مبلغ چک در زمان صدور می‌باشد بر این مبناست که ، صدور چک‌های وعده‌دار، سفیدامضا، بی‌تاریخ و مشروط، قابلیت تعقیب کیفری  ندارد. اگر چک بر اساس قانون مورد استفاده قرار می‌گرفت به عنوان یک سند مالی بود که دارای تضمین پرداخت صد درصدی بود و افراد از آن صرفاً برای سادگی نقل و انتقال پول استفاده می‌کردند. اما در حال حاضر عمده استفاده از چک خارج از چارچوب قانونی است، اما کارکردهای نه چندان قانونی چک چیست که موجب سهم بیش از ۴۰ درصدی چک در تراکنش‌های بانکی شده است؟

 در یک اقتصاد مدرن به دلیل گسترش فوق‌العاده زیاد جامعه و پیچیدگی‌های فنی، بانک به عنوان تنها محلی است که قرار است پروژه‌ها را تأمین مالی ‌کند. اگر فردی می‌خواهد تولید کند و نیاز به خرید مدت‌دار مواد اولیه دارد بانک با توجه به اعتبار فرد و توجیه اقتصادی طرح، اقدام به تأمین مالی طرح می‌نماید و با توجه به کارکردی که تأمین مالی پروژه دارد درصدی از سود پروژه را دریافت می‌کند. این ساختار تأمین مالی به دلیل رقابت از لحاظ فنی فوق‌العاده توسعه یافته است و در نتیجه می‌تواند فوق‌العاده سریع و با کمترین هزینه کار کند. اما در اقتصاد ایران به دلیل نبود رقابت این توسعه‌های فنی اتفاق نیافتاده و ساختار تأمین مالی کند و هزینه‌بر است مسأله‌ای که سبب گردیده است افراد سعی کنند تا جایی که امکان دارد از چک به عنوان یک وسیله فوق‌العاده سریع و کم‌هزینه تأمین مالی استفاده کنند. مسأله‌ای که سبب به وجود آمدن چک‌های مدت‌دار گردیده است.

از طرف دیگر تجربه درخواست چک ضمانت از طرف کارفرما  در موقع استخدام یا بانک بابت ضمانت وام یک پدیده‌ فوق‌العاده متداول در سیستم اقتصادی ایران است، چک‌هایی که عمدتاً به صورت سفید امضاء، مشروط و یا بدون تاریخ صادر می‌شود. با وجود اینکه آماری در مورد تعداد این چک‌ها وجود ندارد ولی بررسی آن می‌تواند تحلیل شفاف‌تری از بازار چک ارائه دهد. به نظر می‌رسد کارکرد اصلی این‌گونه چک‌ها پوشش‌دهنده ریسک فعالیت‌های اقتصادی است. ۴۰-۵۰ سال پیش اغلب افراد و خانواده‌ها همدیگر را می‌شناختند و اگر کسی می‌خواست فردی را استخدام کند با یک پرس‌وجوی ساده می‌توانست میزان اعتبار و پایبندی فرد به کارش را تشخیص دهد، با گسترده شدن جامعه و ارتباطات امکان اعتبارسنجی افراد از طریق ارتباطات شخصی میسر نبود، در نتیجه کارفرمایان به دنبال استفاده از ابزارهای غیرشخصی‌تری برای پوشش ریسک‌‌های به کارگیری نیروی کار جدید رفتند. در مورد وام‌گیری و ضمانت بانکی نیز مسأله به همین ترتیب بود، با گسترش بانکداری و به دلیل فقدان مؤسساتی که بتوانند افراد را از نظر اعتباری رتبه‌بندی کنند بانک‌ها به دنبال ابزارها و شیوه‌های حداقلی اعتبارسنجی افراد رفتند. در مجموع گسترده شدن جوامع و عدم رشد متناسب ابزارهایی که بتواند ریسک‌ها را شناسایی و پوشش دهد سبب گردید که چک به عنوان ابزاری حداقلی برای پوشش ریسک بکارگرفته شود.

 همانطور که گفته شده به دلیل توسعه ابزارهای مالی نقش چک در سایر کشورها روز به روز در حال کم‌رنگ‌تر شدن است. به عنوان مثال در کشوری مانند چین نسبت استفاده از چک در بین ابزارهای انتقال پول، از 80 درصد در سال 2001 به 14 درصد در سال 2010 رسیده است و یا طبق مقررات بانک مرکزی اروپا، کشورهای حوزه یورو موظف شده‌اند چک را از نظام بانکی خود حذف کنند. در حقیقت کشورهای توسعه یافته به دلیل پیچیدگی‌های مالی که دارند نمی‌توانند به افراد اجازه بدهند که بر اساس تصمیم شخصی اقدام به تأمین مالی و یا پوشش ریسک فعالیت‌های خود بروند و برای هر کدام از این کارها مؤسساتی شکل گرفته که بر مبنای کارهای علمی اقدام به تأمین مالی یا پوشش ریسک فعالیت‌ها می‌روند، بنابراین روند کلی دنیا در جهت حذف چک به عنوان ضعیف‌ترین و نامعتبر‌ترین شیوه تأمین مالی و پوشش ریسک از مبادلات پولی است ولی در اقتصاد ایران فضا به شدت متفاوت است.

به دلیل عمق کم بازارهای مالی ایران و متنوع نبودن شیوه‌های تأمین مالی، چک همچنان نقش عمده‌ای در تأمین مالی و پوشش ریسک دارد و به نظر نمی‌رسد که در آینده نزدیک نقش آن کاهش یابد بنابراین بررسی و تحلیل بازار چک در اقتصاد ایران از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است و می‌توانند شاخص خوبی برای مشخص کردن ریسک فعالیت اقتصادی باشد. در حقیقت افراد بر اساس پیش‌بینی‌هایی که دارند اقدام به صدور چک می‌کنند ولی افزایش ریسک و عدم تحقق درآمدها موجب می‌گردد که افراد نتوانند چک‌ها را در موعد مقرر پاس کنند، این افزایش ریسک می‌تواند مخل راه‌اندازی کسب و کارهای جدید و رونق تولید باشد بنابراین بررسی بازار چک برگشتی می‌تواند چشم‌انداز صحیحی از ریسک‌ بازار در اختیار فعالان اقتصادی قرار بدهد.

3. وضعیت روند چک برگشتی در اقتصاد ایران
با توجه به نقش فوق‌العاده چک، آمار مربوط به چک و میزان چک‌های برگشتی نیز معمولاً محرمانه است. در فروردین امسال بانک مرکزی اقدام به انتشار آمار چک‌های برگشتی سال ۹۵ و فرودین ۹۶ نمود. بر اساس این آمارها در طول سال ۹۵ حدود ۹/ ۱۴ درصد از تعداد چک‌های مبادله‌ای برگشت خورده است از لحاظ مبلغی این تعداد چک برگشتی معادل ۲/ ۲۲ درصد از چک‌های مبادله‌ای سال ۱۳۹۵ بوده است.
بررسی روند ماهانه تعداد و مبلغ چک‌های برگشتی نشان دهنده آن است با افزایش ۵۵ درصدی میزان مبلغ چک‌های مبادله شده اردیبهشت ماه نسبت به فروردین نسبت تعداد چک‌های برگشتی به چک‌های مبادله شده و همچنین مبلغ‌ چک‌های برگشتی به چک‌های مبادله شده حدود ۱ درصد افزایش یافته است.

4. وضعیت چک برگشتی در استان یزد  

در آخرین گزارش منتشر شده از طرف بانک مرکزی به وضعیت استان‌های کشور در حوزه چک نیز اشاره شده است. بر اساس این آمار در اردیبهشت ماه ۱۳۹۶ بالغ بر ۶۴۷ هزار چک به مبلغ ۱۴۴۵۲ میلیارد ریال در استان یزد مبادله شده است. این حجم از چک از لحاظ تعداد ۷/ ۶ درصد از چک‌های مبادله‌ای کل کشور را شامل می‌شود و استان را بعد از تهران، اصفهان وخراسان رضوی در رتبه چهارم کشوری قرار می‌دهد. از لحاظ مبلغی چک‌های مبادله شده در استان ۴/ ۲ درصد از کل چک‌های مبادله‌ای کشور را شامل می‌شود و استان در جایگاه هفتم و در کنار استان‌هایی مانند البرز، فارس، مازندران و خوزستان قرار می‌دهد.
  وسعت استفاده از چک در استان به نحوی است که متوسط مبلغ چک مبادله‌ای در استان پایین‌ترین میزان در بین استان‌های کشور باشد. بنابر این آمار متوسط مبلغ چک مبادله ای استان حدود ۲ میلیون تومان است در حالی که متوسط کشوری این شاخص ۱/ ۵ میلیون تومان می‌باشد. مجموع این آمارها نشان‌دهنده آن است که فرهنگ چک و خرید‌های چکی در استان فوق‌العاده گسترده است.
 آمار چک‌های برگشتی استان نشان‌دهنده آن است که در اردیبهشت ۱۳۹۶ بالغ بر۸ /۱۲ درصد از تعداد چک‌های مبادله‌ای در استان برگشت خورده است که این میزان استان را پس از گیلان در جایگاه دوم کمترین نسبت تعداد چک برگشتی قرار می‌دهد. پس از یزد استان‌های خوزستان و البرز با حدود ۱۳ درصد قرار دارند. میزان چک‌های برگشتی استان نسبت به فروردین ماه ۴/ ۰ درصد افزایش داشته است.
 آمار استفاده شده در این گزارش از طریق پایگاه اطلاع رسانی بانک مرکزی در دسترس عموم قرار گرفته است.

  • نویسنده : یزد فردا
  • منبع خبر : خبرگزاری فردا