محمدعلی مینایی

گروه پژوهشی مطالعات اجتماعی (که در سال 1375 در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تشکیل شده است)، به منظور بررسی تحولات فرهنگی اجتماعی کشورهای درحال توسعه و بهره برداری از دستاوردها و تجربیات آنها، یک سلسله مطالعات تطبیقی را در دستور کار خود قرار داده است. اولین سفر مطالعاتی، به کشور چین (که چند شاخص اساسی مشترک با کشور ایران دارد و از این لحاظ و نیز جهات دیگر شبیه ایران است) انجام شد و 3 نفر از پژوهشگران گروه پژوهشی مزبور - رضا سیف اللهی، سعید مجردی و محمدعلی مینایی- در آن حضور داشتند.

هدف اصلی در این مطالعه، بررسی و شناخت الگوی مدیریت، برنامه ریزی و راهبری توسعه در ابعاد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی و نیز بررسی و شناخت آسیب ها، نارسایی ها، قوت ها و توانایی های به جامانده و حاصل از دوران طی شده توسعه تاکنون و آنچه که برای دستیابی به چشم انداز مطلوب خود پیش رو دارند، بوده است.

به طور کلی در این نوع مطالعات تلاش می شود پیاده سازی تئوری های مطرح علمی در حوزه های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در میدان عمل از نزدیک مشاهده و ارزیابی شود و از یک تجربه بزرگ جهانی برای پیشرفت کشورمان استفاده شود.


اهم برنامه های این سفر به شرح زیر بوده است:

1.        ملاقات و مذاکره با استادان و پژوهشگران بخش اجتماعی و ایران شناسی دانشگاه پکن،

2.         ملاقات و مذاکره با پژوهشگران مرکز علوم و ارتباطات فرهنگی آکادمی علوم اجتماعی پکن،

3.         ملاقات و مذاکره با پژوهشگران مؤسسه علمی و آموزشی پکن،

4.         بازدید و مذاکره با دبیر انجمن اسلامی و مجله المسلم الصینی در پکن،

5.         بازدید و مذاکره با پژوهشگران آکادمی علوم اجتماعی شانگهای،

6.         بازدید و مذاکره با پژوهشگران بخش اجتماعی دانشگاه شانگهای.

 

وضعیت توسعه در چین و نقاط مشترک دو کشور ایران و چین

 بی تردید یکی از مهم ترین کشورهای درحال توسعه که در طول 25 سال گذشته با پیشرفت های گسترده اقتصادی و به تبع آن تحوّلات اجتماعی مواجه بوده، کشور جمهوری خلق چین است.

کشور چین، تنها کشوری است که در طول یک دوره 15 ساله توانسته است به متوسط نرخ رشد اقتصادی 5/8% دست یابد و فرایند رشد اقتصادی را در کشور خود تثبیت و نهادینه کند. البته صرف رشد اقتصادی بالا، بیانگر عظمت کار چین در فرایند توسعه نیست؛ بلکه از آن مهمتر، نحوه مدیریت راهبردی این کشور در چهار مقوله اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و تلاش درجهت ایجاد یک توسعه متوازن است. در بسیاری از کشورهای جهان شاهدیم که تحوّلات اقتصادی گسترده، بلافاصله به تحوّلات و بی نظمی های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی منجر می شود درحالی که چین با وجود پیشبرد جدی سیاست توسعه اقتصادی خود که مبنای اصلی آن نیز ایجاد ارتباطات و تعاملات گسترده بین المللی بوده، موفق شده است:

1.        نظام سیاسی تقریبا بسته خود را حفظ کند،

2.         از بروز ناآرامی های گسترده اجتماعی و طبقاتی جلوگیری کند،

3.         از اضمحلال فرهنگ ملّی خود در فرهنگ غربی جلوگیری کند.


ما نیز در ایران درصددیم که با تحقق یک چشم انداز 20 ساله و در افق سال 1404:

1.        از یک کشور درحال توسعه (develoPing) به یک کشور توسعه یافته(develoPed)  تبدیل شویم؛

2.         جایگاه اوّل علمی، فناوری و اقتصادی در منطقه را از آن خود کنیم (با وجود رقبای قدرتمندی که هم از ما جلوترند و هم سرعت رشدشان از ما بیشتر است)؛

3.      در فرایند توسعه اقتصادی، کلیه ارزش ها، اصول و آرمان هایی را که بر مبنای آن انقلاب اسلامی شکل گرفته است، حفظ کنیم .

اهداف فوق هرچند در ابتدا دست نیافتنی می نماید، با توجه به عزم جدّی حاکمیت و مدیران راهبردی برای تحقّق آن، مسئولیت پژوهشگران رشته های مختلف ازجمله رشته های اجتماعی و فرهنگی را دوچندان می کند و بدیهی است که یکی از بهترین روش ها برای این کار، انجام مطالعات تطبیقی به خصوص برروی کشورهایی است که در این زمینه موفقیت هایی داشته اند.


کشور چین در یک نگاه

پیش از آنکه راهبرد توسعه در چین ارائه شود، فهرست وار اطّلاعاتی از وضعیت کشور چین بیان می شود:
 جمعیت: یک میلیارد و سیصد میلیون نفر که قریب هفتاد میلیون آن مسلمان است (اولین کشور جهان)

 وسعت: حدود 10 میلیون کیلومتر مربّع (چهارمین کشور جهان)

 تولید ناخالص داخلی (در سال 2004): 1500 میلیارد دلار که این عدد در سال 1992 (سال آغاز اصلاحات)، 450 میلیارد دلار بوده است و برطبق برنامه ریزی انجام شده، تا سال 2015 به 4000 میلیارد دلار بالغ خواهد شد.

 تجارت خارجی: واردات 450 میلیارد دلار، صادرات 510 میلیارد دلار، تراز بازرگانی خارجی (60+) میلیارد دلار.

 گسترش و نوسازی ناوگان هواپیمایی داخلی: به 2000 فروند بالغ می شود.

 تولید: 228 میلیون تن فولاد، 10 میلیون تن آلومینیوم.

 احداث 30000 کیلومتر اتوبان در کل کشور.

 احداث حدود 9500 برج (بالاتر از 29 طبقه) در سراسر کشور (فقط در شهر شانگهای، 1800 برج وجود دارد و از این حیث با پشت سرگذاشتن شهر نیویورک، به رتبه اوّل جهانی دست یافته است)

 تولید حدود 210 نوع خودرو از مدل های معروف امریکایی، اروپایی و ژاپنی.

 فعال بودن حدود 3700 کانال تلویزیونی سراسری و محّلی.

 گسترش قابل توجّه مراکز آموزشی و پژوهشی حتّی در علوم انسانی (برای مثال، آکادمی علوم اجتماعی پکن که از آن بازدید شد، با وجود آنکه در سال 1999  تأسیس شده است، هم اکنون 2400 پژوهشگر دارد)

 توفیق نسبی درجهت ایجاد یک نظام تأمین اجتماعی، به خصوص برای بیکاران.

علاوه بر دستاوردهای فوق، مشکلات قابل توجّهی نیز در چین وجود دارد که  اهم آنها به شرح زیر است:

 وجود بیکاری فزاینده به دلیل رشد جمعیّت و اتوماسیون کارخانه ها و فعالیت ها (بیکاران چین در حال حاضر 110 میلیون نفر یا 14% نیروی کار این کشور را تشکیل می دهند)

 عدم توفیق در اجرای سیاست تک فرزندی و رشد جمعیّت با نرخ 2/1% (16 میلیون نفر در سال)

 کمبود شدید منابع انرژی و وابستگی شدید به خارج در تأمین مواد اولیّه (چین، یکی از فقیرترین کشورها ازحیث منابع انرژی و معادن است)

راهبرد اصلاحات

اصلی ترین راهبرد اتّخاذشده در امر اصلاحات که کلیه رهبران، مدیران و مجریان در طول 20 سال گذشته به آن متعهد بوده اند، «توسعه اقتصادی برای رفاه اجتماعی در چهارچوب اقتدار سیاسی با حفظ هویت و فرهنگ ملّی« است.

بی تردید اتّخاذ هوشمندانه راهبرد فوق و توجیه کلیه سطوح راهبردی، عملیاتی و اجرایی کشوری برای تحقق آن و نظارت مستمر بر اجرای آن، رمز موفقیّت کشور چین به شمار می رود.

نکته مهم آن است که معماران اصلاحات در چین، همه تلاش خود را برای تفکیک3  مقوله اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ـ فرهنگی از یکدیگر به عمل آورده اند و با این اقدام خود، تئوری غربی ها را مبنی بر اینکه لازمه توسعه اقتصادی، الگوی لیبرال ـ دموکراسی غربی است، به چالش کشیده اند. در حال حاضر، شاهدیم که در کشور چین هرچند لیبرالیسم اقتصادی به میزان 100% وجود دارد و چینی ها هیچ گونه محدودیتی در سرمایه گذاری، فعالیت اقتصادی و جابه جایی سرمایه قائل نیستند، میزان آزادی های فرهنگی ـ اجتماعی از 60%  تجاوز نمی کند. در مورد رسانه ها، سانسور اعمال می شود؛ ماهواره ممنوع است و دولت به صورت رسمی الگوهای خاص فرهنگی ـ اجتماعی را تبیین و تبلیغ می کند.

در حوزه سیاسی، آزادی های داده شده از آزادی های اجتماعی هم به مراتب کمتر است و بر مبنای شاخص های توسعه و آزادی سیاسی، حداکثر می توان آن را در حدّ 20% ارزیابی کرد و حزب کمونیست چین کماکان تمامی قدرت سیاسی در کشور را با یک مکانیزم تقریبا بسته کنترل می کند.

در چهارچوب راهبرد اصلی فوق، سیاست های دیگری نیز در طول دوره اصلاحات در چین به کار گرفته شده که اهم آنها به شرح زیر است:

سیاست درهای باز:

به دنبال سیاست انقلاب فرهنگی که طی سال های 66 تا 76 مائو، چوئن لای و بیوه مائو اتخاذ کردند، کلیه ارتباطات چین با دنیا قطع شد و نمادهای مذهبی، فرهنگی و هرچیز که نشان از خارجیان داشت، نابود شد. با مرگ مائو و روی کارآمدن نسل دوم حزب کمونیست به رهبری دنگ شیائوپنگ، در طول چهار سال و با تصفیه عناصر سنّتی حزب کمونیست، سیاستی متناقض با سیاست قبلی به صورت آرام و کنترل شده دنبال شد و آن سیاست درهای باز بود. تمثیل اصلی این گروه آن بود که «چین نیازمند هوای تازه است و به دلیل احتمال ورود
پشه نمی توان خود را از هوای تازه محروم کرد!». بر این مبنا، آموزش علوم مدیریت و اقتصاد غربی برای 600 نفر از مدیران جوان به طور فشرده در طول 2 سال برگزار شد و این گروه مدیران هسته ای را برای آموزش 60000 مدیر اجرایی در کل کشور در طی 8 سال تشکیل دادند. بدین ترتیب، تا سال 1990، 60000  مدیر هماهنگ و آموزش دیده در سطوح مختلف و به خصوص امور اقتصادی در کشور چین تربیت شد. به موازات آن، از چینی های مقیم خارج و به خصوص مقیم امریکا دعوت شد سرمایه، علم و فناوری خود را در کشورشان به کار گیرند؛ که پس از ایجاد کلیه تسهیلات مورد نیاز، این افراد موفق شدند حدود 14 میلیون از 31 میلیون چینی مقیم خارج از کشور را به صورت دائم یا به صورت ترددی به کشور چین جذب کنند.

برای ورود این افراد تاکنون هیچ گونه خط قرمزی در چین قائل نشده اند به طوری که حتّی بزرگ ترین سرمایه گذاری ها در چین را چینی های مقیم تایوان (رقیب و دشمن اصلی چین) انجام داده اند.

در طول این مدت، سیاست خارجی ستیزی به سیاست خارجی دوستی تبدیل شده و احترام و علاقه چینی ها به خارجیان کاملاً محسوس و ملموس است و در حال حاضر، یکی از مهم ترین منابع درآمد چین، صنعت توریسم با حدود 100 میلیون جهانگرد در سال است.
ایجاد قطب های اقتصادی، علمی وصنعتی و سپس تعمیم آن در سطح کشور:

برخلاف سیاست های حزب کمونیست که نوعی تساوی و برابری مطلق در برنامه ها و اقدامات را برای کلیه مناطق و مردم تبلیغ می کرد، در سیاست های جدید اصلاحات، 5 منطقه مستعد که همگی در مناطق شرقی و بندری قرار دارند، انتخاب شدند و تمرکز فعالیت های توسعه اقتصادی و صنعتی در این مناطق گذاشته شد. همچنین، با تشکیل شهرک های علمی و پژوهشی و ارائه تسهیلات فوق العاده به محققان و مبتکران، زمینه انتقال و نهادینه سازی فناوری های پیشرفته فراهم شد. یکی از مهم ترین روش هایی که در این شهرک ها به کارگرفته می شود، روش مهندسی معکوس (Reverse Engineering) است؛ و آن به این ترتیب است که با دستیابی به یک نمونه ساخته شده از هر کالایی، روش ساخت مشابه کالای مزبور را با قیمتی به مراتب ارزان تر از کالای اصلی ارائه می کنند.

الگوی مزبور تا آنجا موفّق بوده است که هرچند در ابتدا این شهرک ها با حمایت و یارانه دولت تشکیل شده اند، در حال حاضر حدود 5/3 میلیون نفر از نخبه ترین افراد چین را به خود جذب کرده است و فقط عواید مالیاتی از این شهرک ها برای دولت 10 میلیارد دلار است.

 اهمیت ویژه به تحقیق و پژوهش:

بی گمان موفقیت چین مرهون ایجاد یک نظام گسترده، هماهنگ و منضبط پژوهشی در این کشور است. در بازدید انجام شده از موسّسات، روند حیرت انگیز رشد و حمایت دولت از فعالیت های پژوهشی در حوزه های مختلف صنعتی و فناوری، اجتماعی، روابط بین الملل و فرهنگی کاملاً مشهود بود به نحوی که تنها در آکادمی مطالعات اجتماعی شانگهای، شاهد وجود گروه های پژوهشی در مورد
ایران، اسرائیل، ترکیه، خاورمیانه بودیم و نکته درخور توجّه اینکه این پژوهش ها همگی در راستای راهبرد توسعه اقتصادی صورت می گیرد و مشاوره هایی که این مراکز پژوهشی به شرکت های اقتصادی می دهند. نقش مهمی در تصمیم گیری های آنان برای طراحی فعالیت های اقتصادی آتی دارد. مشخص بود که روند تحوّلات خاورمیانه (و به خصوص عراق و ایران)، با توجّه به اهمیت انرژی، مستمرا پیگیری می شود.

مهم ترین سند راهنما در مورد سایر فعالیت های تحقیقاتی و طرح ریزی های راهبردی در کشور چین، «پروژه علمی مشعل» است که در آن روند اصلاحات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و ارتباط این حوزه ها با یکدیگر و در نتیجه ساختار کلان کشور برای اجرای طرح ها روشن شده است. یکی از ویژگی های اصلی این پروژه، ارائه الگویی برای اجرای طرح ها به صورت پایلوت و نمونه و سپس اصلاح معایب و بهینه سازی طرح و آنگاه تعمیم آن در سطح منطقه ای بزرگ تر و در نهایت، اجرای طرح در سطح کل کشور است.

ایجاد سیستم مدیریت راهبردی از طریق بازمهندسی حزب کمونیست چین:

پیشرفت های کشور چین را بیش از آنکه معجزه اقتصادی بدانیم، باید معجزه مدیریت بنامیم. همه تصّور می کردند که با توسعه اصلاحات در چین، به تدریج به دلیل مغایرت کارکردهای حزب کمونیست با ویژگی های توسعه اقتصادی و سرمایه داری، این حزب متلاشی و متعاقب آن جمهوری خلق چین همانند شوروی دچار فروپاشی خواهد شد؛ درحالی که نه تنها حزب کمونیست چین تضعیف نشد، بلکه نقش و جایگاه خود را در اصلاحات پیدا کرد و اکنون به عنوان موتور محرّکه نظام مدیریتی در اصلاحات عمل می کند.

ساختار حزب کمونیست را به طور ساده می توان به شرح زیر برشمرد:

الف ـ حدود 3000 شهرستان و منطقه بزرگ شهری و روستایی در چین وجود دارد که در هر یک از آنها یک نفر از اعضای حزب کمونیست انتخاب می شود که در مجموع این 3000 نفر کنگره خلق را تشکیل می دهند که سالی یک بار تشکیل جلسه می دهند و در طی آن تصمیمات راهبردی را اتخاذ و یا پیشنهادهای دولت را تصویب می کنند.

ب ـ کمیته دائمی کنگره خلق، با تعداد 230 عضو، نقش قانونگذاری را ایفا می کند.

ج ـ شورایی 20 نفره، دفتر سیاسی حزب کمونیست را تشکیل می دهد.

د ـ شورایی 9 نفره، تصمیمات اصلی اجرایی را اتّخاذ می کند.

ه ـ دبیر کل حزب و رئیس جمهور، ریاست قوه مجریه و فرمانده کل قوا را برعهده دارد.

و ـ نخست وزیر، اداره وزیران را برعهده دارد.

ز ـ در ساختار دولت، علاوه بر وزرا، کمیسیون های دائمی تخصصی وجود دارد که رؤسای این کمیسیون ها عضو کابینه و از وزرا هم بالاتر هستند، زیرا هماهنگی بین چند وزارتخانه را برعهده دارند. مهم ترین این کمیسیون ها، کمیسیون توسعه و اصلاحات نام دارد که طراحی اصلی اصلاحات در آن انجام می شود. این کمیسیون ها به هیچ وجه در فرایندها دخالت نمی کنند، بلکه عمدتا
اثربخشی فعالیت ها و پیشرفت برنامه ها را کنترل می کنند.

ح ـ در کلیه سطوح اجرایی در کشور چین، علاوه بر مدیر مجموعه، یک رئیس حزبی هم مشغول فعالیت است. حتّی در پژوهشکده هایی که بازدید شد، علاوه بر رئیس پژوهشکده، یک رئیس حزبی پژوهشکده نیز وجود داشت که نقش وی صرفا کنترل و نظارت بر میزان حرکت دستگاه اجرایی به سمت اهداف و برنامه های تعیین شده است. رئیس حزبی هرچند فردی متخصّص در همان رشته دستگاه اجرایی است، مجاز به دخالت در امور اجرایی نیست و صرفا نقش نظارتی را در سلسله مراتب حزب کمونیست برعهده دارد.

در شرایط کنونی، حزب کمونیست از شعارهای قبلی خود مبنی بر حمایت از کشاورزان، کارگران و زحمتکشان دست کشیده و بر مبنای قانون جدید، نماینده همه مردم (حتی سرمایه داران) شده است و این افراد نیز مجازند که به حزب راه پیدا کنند و به رده های بالا دست یابند.

چنین تصوّر می شود که با ورود اقشار مختلف به حزب کمونیست، دو جناح عمده محافظه کار و سوسیالیست در این حزب به صورت کنترل شده با یکدیگر رقابت خواهند کرد.

مشکلات فرهنگی اجتماعی در چین

با وجود توفیقات چین در اصلاحات و توسعه، اهم مشکلات فراروی چین به شرح زیر است:

1-      شکاف توسعه یافتگی در چین

به دلیل عدم توازن در توسعه مناطق مختلف، جامعه دچار دو قطب توسعه یافته و فقیر شده که تعداد قابل توجّه گدایان در سطح شهر پکن، بیانگر عمق این شکاف است.

2-       شکاف قومیتی

به دلیل گستردگی قومیت ها در چین و با توجّه به اینکه بخش کمترتوسعه یافته عمدتا با جغرافیای اقلیت های قومی انطباق دارد، عملاً دو شکاف قومیت و توسعه یافتگی بر هم منطبق شده اند و یکدیگر را تشدید می کنند.

3-      تهاجم فرهنگی غرب

با حضور گسترده شرکت های غربی در چین، فرهنگ مهاجم غربی عملاً هویت و فرهنگ سنتّی و اصیل چین را تهدید می کند.

4-      جهانی شدن

هرچند توسعه اقتصادی چین مرهون ارتباطات گسترده بین المللی این کشور بوده است، جهانی شدن خود به عنوان یک تهدید، به خصوص در ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، کشور چین را تهدید می کند.

5-      بیکاری

بیکاری در چین، در سطح بالای 14% قرار دارد که معلول رشد جمعیت و نیز مکانیزه شدن کارخانجات و کشاورزی است. هرچند در چین در مورد برقراری نسبی نظام تأمین اجتماعی و به ویژه بیمه بیکاری اقدام شده، این اقدامات کافی
نبوده است.

6-      دموکراسی

فقدان توسعه یافتگی سیاسی به طور بالقوه می تواند زمینه ساز بحران های سیاسی - اجتماعی در کشور چین شود.


جمع بندی

باعنایت به آنچه توضیح داده شد، گروه پژوهشی پیشنهادهای کلی و مقدماتی زیر را برای توسعه اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در ایران مطرح می کند:

-         بهره گیری از تجارب مدیریتی و اجرایی چین در ابعاد توسعه همه جانبه با نگاه فرهنگی و اجتماعی؛

-      همکاری های مشترک علمی با مراکز پژوهشی چین در موضوعات مورد علاقه طرفین در ابعاد اجتماعی، امنیت اجتماعی، زبان شناسی، تاریخ شناسی، مواد مخدّر، ابعاد فرهنگی و اجتماعی جهانی شدن، مقابله با تهاجم فرهنگی؛

-         راه اندازی کرسی های چین شناسی و ایران شناسی در مراکز پژوهشی طرفین

  • نویسنده : یزد فردا
  • منبع خبر : خبرگزاری فردا